Үгэн доторх үг

Монголчуудын ерөөл хэлэх учир шалтаг, төрөл зүйл үнэхээр баялаг. Ахуй онцлог, зан үйл бүрдээ тохирсон уран цэцэн, утга агуулга үлэмж төгс бэлгэдлийн үгсийг өдөр тутмын амьдралтайгаа уялдуулан өөр хоорондоо хэлэлцэж, зохих хариуг нь барин харилцаж ирсэн уламжлалтай. Аливааг аль болох өөдрөгөөр харахыг эрхэмлэж, сөрөг бодол тээх, таагүй үг хэлэлцэхээс “муу ёр” хэмээн зайлсхийдэг байсан нь “Амны бэлгээс ашдын бэлгэ” гэх хэлц үгээс харагдаг.

Гэвч сонирхолтой нь, хараалын үгсийг ч бас донж маягийг нь олж, тухайн нөхцөл байдалд тохируулан тойруу битүү утгатайгаар хэлэлцэж иржээ. Өвөг дээдэс маань бичгийн ямар агуу соёлтой, хэлний өндөр боловсролтой хүмүүс байсан нь хамгийн доод найруулга болох хараалын үгийн зохиомжоос тод харагдаж байна. Хараал хэлэхдээ хүртэл мөр толгой холбож, өөрийн гэсэн дэг жаяг, өвөрмөц хэлц баримталдаг үндэстэн хэр олон байдгийг хэлж мэдэхгүй юм.

Тэр болгон яригддаггүй, амьдралд хэрэглэгддэггүй ч өнөө үеийнхэн бид өвөг дээдсийнхээ хэл ярианы өв соёлоос өчүүхнийг ч болов мэдэж байх нь зүйтэй санагдана. Ядаж л ерөөл, хараалыг хооронд нь ялгаж салган, ямар үед хэрэглэх, хэрэглэхгүйг мэдэж авах нь сар шинийн баяр дөхөж буй энэ үед танин мэдэхүйн талаасаа ч, монгол хэлний найруулгазүйн мэдлэгээ бататгах үүднээсээ ч ач холбогдолтой учир далд утгатай хараалын үгсээс түүвэрлэв. Тухайлбал орчин үеийнхэнд:
"Нар сарыг гэртээ мандуулж
Навч цэцгийг хотондоо ургуул”
хэмээвэл учрыг нь олж, ухаж тунгаалгүй хэлбэр талаас нь сонсоод тоолгүй, толгой дохиод өнгөрч болох юм. Зарим нь бүр мундаг хүн болох гэж “Тэр ерөөл бат оршиг ээ” хэмээн хэлсэн хүнийх нь бах тавыг хангаж ч мэднэ. Гэтэл нь энэ нэлээд хахир хатуу хараал аж. “Нар сарыг гэртээ мандуул“ гэдэг нь үгээгүй хоосорч ядууран, үйлээ үзэж үсээ үгтээн, нар сар нэвт гэрэлтсэн навсархай хар овоохойд насыг бар гэсэн үг гэнэ. “Навч цэцгийг хотондоо ургуул” гэдэг нь хонь малаа барж, хоосорч үгүйрэн хогийн ургамлаар хот нь дүүр гэсэн утгатай юм байна.
Түүнчлэн:
“Явган нүүж
Нүцгэн жаргаарай” гэвэл байдгаа баран, хөл нүцгэн таваргаж, мөр нүцгэн жиндэхийг хэлж буй аж.
Тэр ч бүү хэл:
“Мөнхийн хутгыг амьддаа олж
Мөргөлийн дээдийг буяндаа үлдээг”
гэдгийг нэлээд дургүй хүргэсэн хүндээ өширхөж хэлдэг байжээ. Амьддаа мөнх наслах хутаг олсон хүн жам ёсоороо хорвоогоос хальж чадахгүй, үр хүүхэд, ач гучдаа адлагдах, зөнөглөж жилцэхийн ёр гэж үздэг байна. “Мөргөлийн дээдийг буяндаа үлдээг” гэхээр духаа цоортол мөргөвч ач гавьяа нь амьдралд нь биш зөвхөн буян болж хойд насанд нь үлдэг гэсэн далд санааг илэрхийлжээ.
Дээхнэ үед бурхан болоочдыг ил тавьдаг байсантай холбоотойгоор дургүйг нь хүргэсэн нэгнийг:
"Торгонд боолгож
Тосоороо гоож" хэмээн өнгөц харахад ерөөгөөд байгаа юм шиг боловч цаад утгаараа "үхээсэй" гэж хараадаг байж. Мөн:
"Монголоо алдаж
Модоо баримар" хэмээхийн шилжсэн утга нь ёс заншилаа гээж, үгүйрч хоосрохыг хэлдэг аж.
Бас:
"Эрүүгээ авч
Нуруугаа маажмар
Элгээ авч
Сэмжээрээ ороомор" гэсэн хараал ч байдаг аж.
Арай орчин үеийн зүс хувиргасан, мэдүүштэй үгсээс дурдвал:
“Дөрөв нь дээшээ
Дөрвөлжин нь доошоо” гэсэн битүү утгатай ерөөл ч юм шиг хараал байна. Учрыг ухаж үзвээс унаатай хүн уурлахаар аж. Дөрвөн дугуй нь дээшээ харж, дөрвөлжин кабин нь доошоо харах буюу бүтэн эргэж онхолдож унахыг хараасан байх шиг байгаа юм.
“Уудагтаа ус хийж
Унадагтаа чулуу тохмор” гэсэн тойруу утгатай хараалын үгийг ч бас дурдмаар санагдлаа. Цай, цагаа, сархад ууж байх ёстой аягандаа ус уух нь мөн л үгүйрч ядуурахын шинж аж. Харин эмээл тохом тохохын оронд чулуу нидрэх нь буянт малаа шүтэж амьдардаг монголчуудад тэвчишгүй хараал болох юм.
“Үс чинь үргэлж хар
Шүд чинь дандаа цагаан
Нуруу чинь байнга тэнэгэр байг”
гэдгийг өнгөц сонсоод "Баярлалаа" гээд өнгөрмөөр байгаа биз. Гэтэл үнэндээ "нас залуу, цус шингэн, зүс идэр үедээ хорвоог орхи" гэсэн уур хүрч уушиг сагсаймаар үзэмжтэй ганган хараал гэнэ.

Энэ мэт хэнд ч хэрэггүй юм шиг боловч анзаараад үзвэл анхаарал татах үгс бишгүй л байдаг бололтой. Ер нь үг гээч нь хамар доорхи хагархайнаас хамаагүй урсдаг эд биш, утга агуулга, нөхцөл байдлыг өөртөө шингээдэг харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр гэдгийг хэн бүхэн мэддэг боловч өдөр тутмын амьдралдаа тэр бүр ойшоож үздэггүй. "Ам алдвал барьж болдоггүй" ч гэдэг. Одоогийн бидэн шиг орос монгол англи үг хольж чамирхан, хараалын утгыг ч, ерөөлийн бэлгэдлийг ч үл хайхарч явдаг улс үгэн дотор үг багтдагийг үргэлж санаж явууштай.

/"Мм" 2-р сарын 11/