Газар хөдлөлийн гамшиг сүүлийн үед дэлхий нийтийг түгшээж байна. Одоогоос хоёр сар орчмын өмнө Гаитид аймшигтли газар хөдлөлт болж 200 гаруй мянган хүний амийг авч одсон бол өнгөрсөн долоо хоногт үүнээс 500 дахин хүчтэй түлхэлтүүдэд Чили улс өртөж, хохирогчдын тоо хэдэн зуугаар тоологдож байна. Гэхдээ хэдэн зуугаар биш хэдэн мянгаар тоологдох хүн сүйдэж, тоймгүй олон барилга байшин сүйрсэн Гаитиг бодоход Чилийн хохирол харьцангуй гайгүй байгаа юм.
Гаитид болсон газар хөдлөлт Чилийнхээс хүч багатай атал чухам яагаад хувь илүү хохирол амсаж байна гэсэн асуулт эндээс гарч ирж байгаа юм. Мөн ойр ойрхон байгалийн гамшиг тохиож буй нь арай дэлхийн сүйрлийн эхлэл биш байгаа гэсэн айдас ч төрүүлж буй. Гэтэл АНУ-ын геологчид, газрын хөдөлгөөнийг судалдаг эрдэмтэдийн мэдээлснээр өнгөрсөн зууны 60-аад оноос л дэлхийн гүний хөдөлгөөн идэвхжиж байгаа тул газар хөдлөх магадлал ерөнхийдөө ихэсч байгаа гэнэ. Эх дэлхийн хөрс 100 миль буюу 160 км гүн, хэдэн мянган км өргөн бөгөөд бидэнд анзаарагдалгүйгээр байнга хөдөлгөөнд оршиж байдаг, хэрэв хөдөлгөөн нь идэвхжиж гэмээ нь хүн төрөлхтөнд эрсдэл эхэлж байгаа нь тэр хэмээн тэд мэдэгдэж байв. Гэхдээ дэлхийн улс орнууд харилцан адилгүй бүсэд оршдог учир газар хөдлөх магадлал ч бас өөр хоорондоо ялгаатай, үүсэх уршиг, үр дагаварын хувьд ч адилтгах боломжгүй аж.
Гэхдээ байгалийн гамшигт хэрхэн өртөх нь тухайн улс орны хот төлөвлөлт, төрийн бодлого, цаашлаад улс төр, эдийн засгийн үйл ажиллагаагаас хамааралтай гэдэг нь шил шилээ дарсан энэхүү эмгэнэлт үйл явдлаас харагдаж байна. Хэрвээ Чилид болсон шиг хүчтэй түлхэлтүүд дараалан тохиосон бол Гаитийн бүх барилга байгууламж нурах байсан гэдэгт судлаачид бат итгэлтэй байгаа. Учир нь энэ улс газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс нутагт оршдог атлаа барилгын стандарт байхгүй, байсан ч мөрддөггүй аж. Эдийн засгийн бололцоо тааруугаас бараг бүх барилга байшингийн каркас буюу гол “арга яс”-ыг цутгахдаа цементний хэмнэлт гаргасан гэдэг. Иргэдийнх нь худалдан авах чадвар сул учир барилгын компаниуд аль болох хямдхан материалаар барилгаа барьсаар байсан. Энэ нь нэг талаар төсөв хөрөнгөө хэмнээд, иргэдийнхээ амьжиргаанд тааруулаад байгаа мэт боловч нөгөө талаар ирээдүй рүүгээ их буугаар буудсан шийдвэр байсан учир хожмын нэг өдөр төсөөлж ч байгаагүй гарз хохирол хүлээжээ.
Нэг үгээр хэлэхэд Гаити, Чили улс нь адилхан газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд оршдог ч хохирлын хэмжээ харилцан адилгүй байгаа нь алсыг харсан, зарчимч байдалтай холбоотой. Гаитийн барилгын компаниудын хэмнэж байсан багахан мөнгө тэдэнд хэрэг болсонгүй харин ч гай авчирсан гэж хэлж болохоор байна. Дээрээс нь Гаитийн улс төрийн нөхцөл байдал тогтворгүй, үндэстэн хоорондын мөргөлдөөн ихтэй зэрэг дотоод зөрчил тэмцэлтэй байдал нь дэлхийн баруун хагасын хамгийн ядуу энэ улсыг улам нэрвэж, мөхөл сэхлийн ирмэгт аваачаад байна хэмээн олон улсын ажиглагчид үзэж байгаа юм. Бид үүнээс ямар сургамж авч болох вэ гэхээр хэрэггүй хэмнэлт амжилт бус аюул дагуулдагийг ой тойндоо оруулах нь зүй бөгөөд хөнгөлөлт, түүнээс гарах үр ашиг, үүсгэл дагаварыг орон сууцны санхүүжилтийн бодлогодоо тодорхой хэмжээгээр тусгах хэрэгтэй юм.
Монголд, ялангуяа томоохон хот суурин газарт өнөөдөр иргэдийн амьжиргааны өртөгт тохирсон орон сууц хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа нь үнэн боловч барилгын компаниудаас үндэслэлгүйгээр үнээ хямдруулахыг шаардах нь иймэрхүү нөхцөл байдалд хүрэхийг үгүйсгэж болохгүй. Агаарын бохирдол хэмээх толгойн өвчинд олон жил дарлуулж, адаг сүүлд нь гэр хорооллынхныг барилгажуулахгүй л бол хорт утаанаас салахгүй гэдгээ ойлгосон манайх шиг орон энэ асуудалд хамгийн оновчтой хувилбараар л хандахгүй бол “харамч хүн хоёр дахин илүү төлдөг”-ийг давтаж болзошгүй юм. Нөгөөтэйгүүр зургаан балл-ын газар хөдөлбөл Улаанбаатарын барилгуудын тал нь тэсч үлдэхгүй гэж ярьдаг. ОХУ газар хөдлөлтийн стандартыг чухалчлаагүй барьсан барилгууддаа бэхэлгээ хийсэн байдаг. Тэгэхдээ шаардагдах мөнгөний ерэн хувийг төрөөс, арван хувийг оршин суугчдаас гаргуулан газар хөдлөлийн эрсдлийг тодорхой хувиар бууруулсан тухай Эрхүүгийн ТИС-ийн мэргэжилтнүүд хэлж байсан юм.
Гаитийн гамшиг сургамж дагуулж байгаа бол Чилийн газар хөдлөлт манайд боломж авчирч байна хэмээн эдийн засагчид үзэж байна. Зэсийн олборлолт, нийлүүлэлтээрээ дэлхийд тэргүүлдэг Чили улсад газар хөдөлсөн мэдээ тархангуут дэлхийн хөрөнгийн биржүүдээр зэсийн үнэ огцом өсөөд буй. Одоогоор нэг тонн зэс 7400 ам.доллар даваад байгаа бөгөөд энэ нь сүүлийн 45 хоногийн турш харагдаагүй өндөр үзүүлэлт юм. Гэхдээ гэнэтийн энэ өсөлт удаан үргэлжлэхгүй хэмээн шинжээчид дүгнэж байгаа. Тэдний тайлбарлаж буйгаар зэсийн хуримтлал хангалттай хэмжээнд байгаа учир нэг хэсэгтээ хомсдол үүсэхгүй аж. Чилид болсон газар хөдлөлтөөр тус улсын төрийн өмчит “Codelco" компанийн дунд хэмжээний дөрвөн уурхайд хохирол учирсан байна. Аз болоход эдгээр уурхай Чилийн нийт олборлолтын багавтар хувийг буюу 20 хувийг л эзэлдэг байна. Бусад томоохон ордууд гамшигт өртөөгүй ч эрчим хүч, тээвэрлэлт, дэд бүтцэд нь нэлээд асуудал үүсээд байгаа аж.
Ер нь гамшгийн дараах нөхөн сэргээлтэд чамгүй хөрөнгө шаардагдаг тул Чилид зэс олборлолт хэвийн хэмжээнд хүртлээ багагүй хугацаа хэрэгтэй. Энэ хооронд зэсийн үнэ өнөөдрийнх шиг огцом биш ч ерөнхийдөө өндөр байх төлөвтэй байгаа бөгөөд энэ нь зэсийн үнийн өсөлт буураптаас дундрах дүүрэх эсэх нь шийдэгддэг эрсдэлтэй төсөвтэй бидэнд нааштай үзүүлэлт юм.
Чухамдаа дэлхийн нэг бөөрөнд болж буй гамшиг нөгөө талдаа боломж авчирдаг тохиолдол олон бий. Хамгийн гол нь төсвөө үргэлж хэтрүүлж, хөнжлөөсөө илүү гарган хөлөө жийдэг бидэнд төсвийн алдагдлаа бууруулах бололцоо гарч ирж байна. Гагцхүү тэрбум тэрбумаар тойрогтоо мөнгө хуваарилаж, санхүүгийн хүндрэл гарах болгонд л бонд гаргаад төсвөө хүндрүүлдэг манай төрийн түшээд иймэрхүү нөхцөл байдлыг соргогоор мэдрэх эсэх нь л чухал байна.
/”Мм” гуравдугаар сарын 9/
Tuesday, March 9, 2010
Wednesday, March 3, 2010
Тамгатай хөөцөлдөөн
Монголын улстөрд тун “дажгүй” мода дэлгэрээд чамгүй удаж байна. Төрийн ажил хашиж тамга эзэмшиж байгаа дарга дургүйгээ хүрэхээрээ өрөөгөө түгжээд тамгаа өвөртлөөд зугатаачихдаг, эсвэл ажлын хариуцлага тооцох, огцруулах тухай ярих гэхээр тамгатайгаа “өвдчихдөг”. Энэ жишиг Монголд 2008 оны сонгуулийн дараахнаас тогтсон. Хаа нэгтэйгээс хуулбарлаагүй энэ “аргачлалаа” манайх өнөө хэр өвлөн үргэлжлүүлж, өргөжүүлэн хөгжүүлж яваа. Монголоос өөр газар ингэж төрийн тамгыг хувьдаа өмчилж, өндөг мэт өрцөндөө дарж хэвтээд улсын ажил унагаах, гацаах явдал гардаггүй байх. Тэгэхээр зарим мода Монголоор эхэлж болдог байх нь.
Тамгаа хүлээлцдэггүй дарга, тахимаа өгдөггүй бөх хоёрын зорилго ерөнхийдөө агаар нэг. Гэхдээ унасан бөх өвдөг шороодсоноо хүлээн зөвшөөрөхгүй дахиж барилдаж хайнаа хагалахыг шаарддаг бол огцорсон дарга дахин өрсөлдөхгүйгээр суудалдаа үүрд үлдэхийг гүрийдэгээрээ багахан ялгаатай.
Монголчууд эртнээс “Хааны алба халаатай, эзний алба ээлжтэй” гэж ярьдаг ч өнөө цагт албан тушаал өмчлөх харалган хандлага хаяагаа тэлсээр байгаад учир байна. Аливаа бүхэн, албан тушаал ч ялгаагүй аваа өгөөтэй байдаг нь амьдралын жам. Гэвч даргын суудалд нэг л тухалсан бол тэндээ тэр чигтээ “наалданпад” болохыг хичээдэг нь цаанаа хувь хүний амин зуулга гэхээсээ улстөрийн томоохон шалтгаан оршиж буй бололтой.
2008 оны орон нутгийн сонгуулийн дараа Хан-Уул дүүргийн нэг хороо тамгатай тамгагүй хоёр даргатай хэсэг хугацаанд ажиллаж, бүр хорооны иргэд нь жагсаал цуглаан хийхдээ хүрч байсан. Нэг хороо байтугай бүхэл бүтэн аймагт энэ мэт удирдлагатай холбоотой хэл ам, хэрүүл тэмцэлтэйгээр хэд хэдэн дарга зэрэгцэн оршиж байсан удаатай. Хэнтий аймгийнхан хоёр гурван Засаг даргатай болчихоод учраа олохгүй мунгинаж байсан бол Баян-Өлгийнхэн бас дарга цэргээ огцруулахаар өвлийн хүйтэнд суулт зарлаж, байгалийн зудтай барьцаж ашиг сонирхлын зуд өдөөж байв. Саяхандаа, Замын-Үүдийн Засаг дарга бас хөрөнгө орлогоо худлаа мэдээлснээс хариуцлага тооцох гэсэн чинь тамгаа аваад зугатсан удаатай. Бүр олон хоног гүрийж эцэст нь шүүх цагдаа болж байж төрийн тамгыг салгаж авч хамгаалалтад авсан гэсэн.
Нэг нь авч давхиад нөгөөх нь гуядаж нэхдэг тоглоом одоо бүр шат шатанд халдварлажээ. Нэг хорооны хэсгийн ахлагч шинээр ажил авсан чинь өмнөх хүн нь өөрийгөө хууль бусаар ажлаас өөрчлөгдлөө гэж үзэн хороо хориныхоо иргэдийн бүртгэлийг аваад арилсан тухай мэдээлэл хэвлэлээр гарч л байсан. Арга буюу шинэ байцаагч айл айлын хаалга тогшин учир байдлаа хэлж байж дахин данс бүртгэлтэй болсон гэнэ билээ. Тамгатай нь тамгаараа, тамгагүй нь бүртгэлээрээ албан тушаал барьцаалж буй энэ мэт байдалтай хэн хариуцлага тооцож байна вэ? Уул нь иргэдийн бүртгэл мэдээлэл гэдэг төрийн нууц байх учиртай болохоос хэн нэг хурган мяндагтны хурууны үзүүрээр нааш цааш зөөгдөх цаас биш л баймаарсан. Хэрэг дээрээ хэсгийн ахлагч гэдэг тогтмол цалингүй, хэдхэн төгрөгийн урамшуулалтай, хүн дурлаад байх ажил биш юм шиг боловч цаанаа хэний багт багтаж, цаашдаа ямар албан тушаалд очихоор бэлтгэгдэж байгаад хамаг учир байдаг бололтой.
Тамгатай хөөцөлдөөн өнөөдөр ч өрнөж л байна. Сонгинохайрхан дүүргийн ИТХ-ын С.Баярт аанай л тамгатайгаа алга болчихжээ. Бүр он дамжин ор сураггүй болсон гэж байгаа. Сураг дуулахнээ өвдсөн гэж байв. Хэн ч өвдөж болох авч эмнэлэгт хэвтэхдээ төрийн тамга өвөртөлж очихоор өвчин амархан илааршдаг дом байдаггүй л баймаар. Үр дүнд нь өчнөөн хүн цалингаа авч чадахгүй, жагсаал цуглаандаа тулж байна. Хороо, дүүрэг гэдэг үргэлж маргаж мэтгэлцэж байдаг парламентын танхимаас шал өөр. Төрийн үйлчилгээг ард иргэдэд хүргэх анхан шатны нэгж болохоор өдөр тутмын аж амьдрал засаг захиргааны эдгээр нэгжүүдийн тамгагүйгээр явахгүй. Гэтэл тамгатай хөөцөлдөөний учрыг олж, учгийг тайлах хүн алга.
Энэ мэтээр тоочвол тамга булаалдах тоглоомд оролцогчдын нэрс, шалтаг шалтгаан, үр дагавар их л урт жагсаалт болох нь. Тэмээн хяруул аюулаас нуугдахдаа элсэнд толгойгоо шургуулдаг гэдэг шиг тамгатайгаа байвал албан тушаалтайгаа байна гэсэн гэнэн ч гэмээр хөгийн ч гэмээр ойлголт Монголын төрд хүчээ авч байгаа нь инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй ч юм шиг.
Аливаа албан тушаалтанд ажил хэргийн ёс зүй, улстөрийн соёл гэж байх учиртай. Төрийн албыг авч чадсан шигээ өгч чаддаг болоход эрхмүүд эн түрүүн суралцах хэрэгтэй байна. Эс тэгвээс ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр” жүжиг эдүгээ цагт биелэлээ олохыг үгүй гэх газар алга.
/”Мм” гуравдугаар сарын 3/
Тамгаа хүлээлцдэггүй дарга, тахимаа өгдөггүй бөх хоёрын зорилго ерөнхийдөө агаар нэг. Гэхдээ унасан бөх өвдөг шороодсоноо хүлээн зөвшөөрөхгүй дахиж барилдаж хайнаа хагалахыг шаарддаг бол огцорсон дарга дахин өрсөлдөхгүйгээр суудалдаа үүрд үлдэхийг гүрийдэгээрээ багахан ялгаатай.
Монголчууд эртнээс “Хааны алба халаатай, эзний алба ээлжтэй” гэж ярьдаг ч өнөө цагт албан тушаал өмчлөх харалган хандлага хаяагаа тэлсээр байгаад учир байна. Аливаа бүхэн, албан тушаал ч ялгаагүй аваа өгөөтэй байдаг нь амьдралын жам. Гэвч даргын суудалд нэг л тухалсан бол тэндээ тэр чигтээ “наалданпад” болохыг хичээдэг нь цаанаа хувь хүний амин зуулга гэхээсээ улстөрийн томоохон шалтгаан оршиж буй бололтой.
2008 оны орон нутгийн сонгуулийн дараа Хан-Уул дүүргийн нэг хороо тамгатай тамгагүй хоёр даргатай хэсэг хугацаанд ажиллаж, бүр хорооны иргэд нь жагсаал цуглаан хийхдээ хүрч байсан. Нэг хороо байтугай бүхэл бүтэн аймагт энэ мэт удирдлагатай холбоотой хэл ам, хэрүүл тэмцэлтэйгээр хэд хэдэн дарга зэрэгцэн оршиж байсан удаатай. Хэнтий аймгийнхан хоёр гурван Засаг даргатай болчихоод учраа олохгүй мунгинаж байсан бол Баян-Өлгийнхэн бас дарга цэргээ огцруулахаар өвлийн хүйтэнд суулт зарлаж, байгалийн зудтай барьцаж ашиг сонирхлын зуд өдөөж байв. Саяхандаа, Замын-Үүдийн Засаг дарга бас хөрөнгө орлогоо худлаа мэдээлснээс хариуцлага тооцох гэсэн чинь тамгаа аваад зугатсан удаатай. Бүр олон хоног гүрийж эцэст нь шүүх цагдаа болж байж төрийн тамгыг салгаж авч хамгаалалтад авсан гэсэн.
Нэг нь авч давхиад нөгөөх нь гуядаж нэхдэг тоглоом одоо бүр шат шатанд халдварлажээ. Нэг хорооны хэсгийн ахлагч шинээр ажил авсан чинь өмнөх хүн нь өөрийгөө хууль бусаар ажлаас өөрчлөгдлөө гэж үзэн хороо хориныхоо иргэдийн бүртгэлийг аваад арилсан тухай мэдээлэл хэвлэлээр гарч л байсан. Арга буюу шинэ байцаагч айл айлын хаалга тогшин учир байдлаа хэлж байж дахин данс бүртгэлтэй болсон гэнэ билээ. Тамгатай нь тамгаараа, тамгагүй нь бүртгэлээрээ албан тушаал барьцаалж буй энэ мэт байдалтай хэн хариуцлага тооцож байна вэ? Уул нь иргэдийн бүртгэл мэдээлэл гэдэг төрийн нууц байх учиртай болохоос хэн нэг хурган мяндагтны хурууны үзүүрээр нааш цааш зөөгдөх цаас биш л баймаарсан. Хэрэг дээрээ хэсгийн ахлагч гэдэг тогтмол цалингүй, хэдхэн төгрөгийн урамшуулалтай, хүн дурлаад байх ажил биш юм шиг боловч цаанаа хэний багт багтаж, цаашдаа ямар албан тушаалд очихоор бэлтгэгдэж байгаад хамаг учир байдаг бололтой.
Тамгатай хөөцөлдөөн өнөөдөр ч өрнөж л байна. Сонгинохайрхан дүүргийн ИТХ-ын С.Баярт аанай л тамгатайгаа алга болчихжээ. Бүр он дамжин ор сураггүй болсон гэж байгаа. Сураг дуулахнээ өвдсөн гэж байв. Хэн ч өвдөж болох авч эмнэлэгт хэвтэхдээ төрийн тамга өвөртөлж очихоор өвчин амархан илааршдаг дом байдаггүй л баймаар. Үр дүнд нь өчнөөн хүн цалингаа авч чадахгүй, жагсаал цуглаандаа тулж байна. Хороо, дүүрэг гэдэг үргэлж маргаж мэтгэлцэж байдаг парламентын танхимаас шал өөр. Төрийн үйлчилгээг ард иргэдэд хүргэх анхан шатны нэгж болохоор өдөр тутмын аж амьдрал засаг захиргааны эдгээр нэгжүүдийн тамгагүйгээр явахгүй. Гэтэл тамгатай хөөцөлдөөний учрыг олж, учгийг тайлах хүн алга.
Энэ мэтээр тоочвол тамга булаалдах тоглоомд оролцогчдын нэрс, шалтаг шалтгаан, үр дагавар их л урт жагсаалт болох нь. Тэмээн хяруул аюулаас нуугдахдаа элсэнд толгойгоо шургуулдаг гэдэг шиг тамгатайгаа байвал албан тушаалтайгаа байна гэсэн гэнэн ч гэмээр хөгийн ч гэмээр ойлголт Монголын төрд хүчээ авч байгаа нь инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй ч юм шиг.
Аливаа албан тушаалтанд ажил хэргийн ёс зүй, улстөрийн соёл гэж байх учиртай. Төрийн албыг авч чадсан шигээ өгч чаддаг болоход эрхмүүд эн түрүүн суралцах хэрэгтэй байна. Эс тэгвээс ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр” жүжиг эдүгээ цагт биелэлээ олохыг үгүй гэх газар алга.
/”Мм” гуравдугаар сарын 3/
Tuesday, March 2, 2010
Чөлөөт бүсээ чөдөрлөсөөр байх уу
УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл тэргүүтэй төлөөлөгчид саяхан БНСУ-д айлчлаад ирлээ. Монголын парламентынхан энэ үеэр дэлхийн хамгийн орчин үеийн технологийн дэвшил бүхий 53.3 хавтгай дөрвөлжин км.газартай Сонгдо дүүрэгт зочилж, Инчоны эдийн засгийн чөлөөт бүсийг үзэж сонирхов.
2020 онд бүрэн ашиглалтад орох уг чөлөөт бүсэд одоогоор 410 сая ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт хийгдсэн гэнэ. Хоёр жилийн хугацаанд бүтээн байгуулалтын нэлээд ажил хийж, Азидаа анхны ногоон бүс болох зорилтынхоо үндэс суурийг хэдийнэ тавьсан байна. Мөн энд олон улсын боловсролын төв байгуулагдаж АНУ-ын 12 сургууль салбараа нээх аж. Чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаанд ОХУ, Хятад зэрэг худалдааны томоохон зах зээлтэй орныг ч татан оролцуулах төлөвлөгөөтэй байгаагаа солонгосчууд манай төлөөлөгчдөд тайлбарлажээ. Гэтэл 10 орчим жилийн өмнөөс л хойд, өмнөд хил дээрээ чөлөөт бүс байгуулах тухай ярьж эхлээд төмөр хашаа тойруулахаас хэтрэхгүй байгаа бидэнд эндээс санаа авах зүйл дэндүү олон байгаа аж.
УИХ 2002 онд Сэлэнгийн Алтанбулагт худалдааны, Дорноговийн Замын-Үүдэд эдийн засгийн, Баян-Өлгийн Цагааннуурт худалдааны чөлөөт бүс байгуулах тухай хууль баталсан юм. Гэвч тэр үеэс өнөөг хүртэл чөлөөт бүсэд дорвитой хөрөнгө шийдээгүй, бодитой ажил ч хийгдээгүй, хойд хил дээрээ төмөр хашаа хатгаж, урд хил дээрээ гурвалжин чулуу босгоод, газрын зураг дээр Цагааннуур, Чойрт чөлөөт бүс байгуулах цэг хатгаснаас өөр тоймтой зүйлгүй сууж байгаа юм. Болоо ч үгүй төмөр хашаа барих гэж тендер зарлаж, тэрбум орчим төгрөг зарцуулсан гэж байгаа.
Инчоны чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг Солонгосын Засгийн газар бүрэн хариуцаж зам, холбоо, ус, цахилгаан эрчим хүч зэрэг асуудлыг шийдсэн байна. Чөлөөт бүс байгуулах эрхзүйн орчин бүрдмэгц улсаас давхар хөрөнгө оруулалт шийддэг нь олон улсад түгээмэл жишиг аж. Дэлхийд үйл ажиллагаа явуулж байгаа 1000-гаад чөлөөт бүс бий. Тэдний дэд бүтцийг тухайн улс орон өөрсдөө хийсэн байдаг. Хар ухаанаар бодоод үзсэн ч хүний мөнгийг өөртөө татах гэж байгаа улс энэ зэргийн бэлтгэл ажил хангасан байх шаардлагатай, үүндээ элдэв ашиг сонирхол, улстөржилт оруулалгүйгээр мөнгө хаях хэрэгтэй юм. Гэтэл манайх бүс байгуулна гэж ярьдаг ч дагалдах хөрөнгийг нь хангалттай шийдэхгүй, өөрсдөө хүчрэхгүй ч бусдын мөнгийг татах талаар дорвитой ч ажиллахгүй байгаа учир ийн чөлөөт бүсийг төмөр пайзан дээрх зургаар төсөөлөөд сууж байна.
Чөлөөт бүсийн хамгийн гол эх үүсвэр нь гадаадын хөрөнгө оруулалт бөгөөд эдийн засаг, худалдааны чөлөөт бүс амжилттай байгуулж чадсан аль ч орны туршлагаас харахад чухам үүнд л хамгийн ихээр анхаарсан байдаг. Хэдийгээр манай улс далайд гарцгүй, дэд бүтэц сул хөгжсөн, хоёрхон улстай хиллэдэг, хүн ам цөөтэй буюу зах зээлийн багтаамж бага гээд гадны шууд хөрөнгө оруулалтыг хангалттай авч чадахгүй байгаа шалтгаанаа тоочвол одоо урт жагсаалт гарах ч гол нь хууль эрхзүйн орчноо хэр эрүүл авч явж байгаагаас олон зүйл шалтгаалдаг нь Инчоны чөлөөт бүсээс харагдаж буй аж. Үнэндээ монголчууд дэлхийн эдийн засгийн жишгээс үргэлж хол хоцорч явдагийг элэглэсэн онигоо ч бий. “-Цаг хугацааны машиныг анх хэн бүтээсэн бэ? -Монголчууд. -Яагаад? -Тэд цаг хугацааны машиныг бүтээгээд бусад үндэстнүүдийг 300 жилээр урагшлуулаад өөрсдөө араас нь бэдэрч яваа юм” гэж.
Чөлөөт бүс байгуулах асуудал 2004 оноос арайхийн идэвхжиж Замын-Үүдийн чөлөөт бүсэд тендер зарлан “Вэст Парадайс” /West Paradise/ хэмээх Британийн компанийг шалгаруулаад байсан. Гэвч тус компани гэрээт хугацаандаа үүргээ биелүүлэхгүй байсан тул гэрээг цуцалжээ. Мөн онд “Алтанбулаг” чөлөөт бүсийн дэд бүтэц, барилга байгууламж, үйлдвэрлэл үйлчилгээний төслүүдийг хэсэгчлэн хэрэгжүүлэх олон улсын нээлттэй тендер зарласны дүнд зарим нэг ажил хийгдэж байгаа юм байна. Дэд бүтцийг нь төр хариуцахаар болсон бөгөөд эхний ээлжинд 987 сая төгрөгөөр чөлөөт бүсийг гаалийн хяналтын талбайтай холбосон хэсгийн замыг сайжруулах, Алтанбулаг сумаас чөлөөт бүс рүү цэвэр усны хоолой, цахилгааны шугам татахад зарцуулахаар төлөвлөжээ. Гэвч жил тутам шаардагдах хөрөнгийг нь төсөвлөхгүй байсаар байшин барилга барьж буй хөрөнгө оруулагчдыг гацаанд оруулаад байгаа аж.
Хэдийгээр өнгөрсөн жилүүдэд чөлөөт бүсүүдэд зургаан тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэж байгаа ч нэг бүсэд нэг л тэрбум ногдож буй аж. Ингэж нэг тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг нэг жилд хийгээд явлаа гэхэд нэг бүс гучин жилийн дараа л хөл дээрээ босох дүр зураг харагдаж байна. Уг нь Засгийн газрийн мөрийн хөтөлбөрт хөтөлбөрт Замын-Үүд, Алтанбулагийн чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг иж бүрнээр нь шийдвэрлэнэ гээд тусгачихсан байгаа. Үүний дагуу орон тооны бус зөвлөл байгуулагдсан ч үйл ажиллагаанд дорвитой ахиц гарахгүй, чөлөөт бүс чөдөр тушаатай хэвээр л байгаа аж. Олон улсад чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг 3-4 жилд тавьдаг бөгөөд 10-15 жилд өөрийнхөө зардлыг бүрэн хэмжээнд нөхөөд ашигтай ажилладаг жишиг байдаг аж. Гэтэл манайд дээр өгүүлсэн ойлгомжгүй нөхцөл байдал үүсээд байгаа бөгөөд төсвийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх бэнчинтэй болохоо хүлээх, эс бол хөрөнгө оруулагчдын хүсч байгаа төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хуулийг батлах хоёр л зам байгаа аж.
"Мм" гуравдугаар сарын 02/
2020 онд бүрэн ашиглалтад орох уг чөлөөт бүсэд одоогоор 410 сая ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт хийгдсэн гэнэ. Хоёр жилийн хугацаанд бүтээн байгуулалтын нэлээд ажил хийж, Азидаа анхны ногоон бүс болох зорилтынхоо үндэс суурийг хэдийнэ тавьсан байна. Мөн энд олон улсын боловсролын төв байгуулагдаж АНУ-ын 12 сургууль салбараа нээх аж. Чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаанд ОХУ, Хятад зэрэг худалдааны томоохон зах зээлтэй орныг ч татан оролцуулах төлөвлөгөөтэй байгаагаа солонгосчууд манай төлөөлөгчдөд тайлбарлажээ. Гэтэл 10 орчим жилийн өмнөөс л хойд, өмнөд хил дээрээ чөлөөт бүс байгуулах тухай ярьж эхлээд төмөр хашаа тойруулахаас хэтрэхгүй байгаа бидэнд эндээс санаа авах зүйл дэндүү олон байгаа аж.
УИХ 2002 онд Сэлэнгийн Алтанбулагт худалдааны, Дорноговийн Замын-Үүдэд эдийн засгийн, Баян-Өлгийн Цагааннуурт худалдааны чөлөөт бүс байгуулах тухай хууль баталсан юм. Гэвч тэр үеэс өнөөг хүртэл чөлөөт бүсэд дорвитой хөрөнгө шийдээгүй, бодитой ажил ч хийгдээгүй, хойд хил дээрээ төмөр хашаа хатгаж, урд хил дээрээ гурвалжин чулуу босгоод, газрын зураг дээр Цагааннуур, Чойрт чөлөөт бүс байгуулах цэг хатгаснаас өөр тоймтой зүйлгүй сууж байгаа юм. Болоо ч үгүй төмөр хашаа барих гэж тендер зарлаж, тэрбум орчим төгрөг зарцуулсан гэж байгаа.
Инчоны чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг Солонгосын Засгийн газар бүрэн хариуцаж зам, холбоо, ус, цахилгаан эрчим хүч зэрэг асуудлыг шийдсэн байна. Чөлөөт бүс байгуулах эрхзүйн орчин бүрдмэгц улсаас давхар хөрөнгө оруулалт шийддэг нь олон улсад түгээмэл жишиг аж. Дэлхийд үйл ажиллагаа явуулж байгаа 1000-гаад чөлөөт бүс бий. Тэдний дэд бүтцийг тухайн улс орон өөрсдөө хийсэн байдаг. Хар ухаанаар бодоод үзсэн ч хүний мөнгийг өөртөө татах гэж байгаа улс энэ зэргийн бэлтгэл ажил хангасан байх шаардлагатай, үүндээ элдэв ашиг сонирхол, улстөржилт оруулалгүйгээр мөнгө хаях хэрэгтэй юм. Гэтэл манайх бүс байгуулна гэж ярьдаг ч дагалдах хөрөнгийг нь хангалттай шийдэхгүй, өөрсдөө хүчрэхгүй ч бусдын мөнгийг татах талаар дорвитой ч ажиллахгүй байгаа учир ийн чөлөөт бүсийг төмөр пайзан дээрх зургаар төсөөлөөд сууж байна.
Чөлөөт бүсийн хамгийн гол эх үүсвэр нь гадаадын хөрөнгө оруулалт бөгөөд эдийн засаг, худалдааны чөлөөт бүс амжилттай байгуулж чадсан аль ч орны туршлагаас харахад чухам үүнд л хамгийн ихээр анхаарсан байдаг. Хэдийгээр манай улс далайд гарцгүй, дэд бүтэц сул хөгжсөн, хоёрхон улстай хиллэдэг, хүн ам цөөтэй буюу зах зээлийн багтаамж бага гээд гадны шууд хөрөнгө оруулалтыг хангалттай авч чадахгүй байгаа шалтгаанаа тоочвол одоо урт жагсаалт гарах ч гол нь хууль эрхзүйн орчноо хэр эрүүл авч явж байгаагаас олон зүйл шалтгаалдаг нь Инчоны чөлөөт бүсээс харагдаж буй аж. Үнэндээ монголчууд дэлхийн эдийн засгийн жишгээс үргэлж хол хоцорч явдагийг элэглэсэн онигоо ч бий. “-Цаг хугацааны машиныг анх хэн бүтээсэн бэ? -Монголчууд. -Яагаад? -Тэд цаг хугацааны машиныг бүтээгээд бусад үндэстнүүдийг 300 жилээр урагшлуулаад өөрсдөө араас нь бэдэрч яваа юм” гэж.
Чөлөөт бүс байгуулах асуудал 2004 оноос арайхийн идэвхжиж Замын-Үүдийн чөлөөт бүсэд тендер зарлан “Вэст Парадайс” /West Paradise/ хэмээх Британийн компанийг шалгаруулаад байсан. Гэвч тус компани гэрээт хугацаандаа үүргээ биелүүлэхгүй байсан тул гэрээг цуцалжээ. Мөн онд “Алтанбулаг” чөлөөт бүсийн дэд бүтэц, барилга байгууламж, үйлдвэрлэл үйлчилгээний төслүүдийг хэсэгчлэн хэрэгжүүлэх олон улсын нээлттэй тендер зарласны дүнд зарим нэг ажил хийгдэж байгаа юм байна. Дэд бүтцийг нь төр хариуцахаар болсон бөгөөд эхний ээлжинд 987 сая төгрөгөөр чөлөөт бүсийг гаалийн хяналтын талбайтай холбосон хэсгийн замыг сайжруулах, Алтанбулаг сумаас чөлөөт бүс рүү цэвэр усны хоолой, цахилгааны шугам татахад зарцуулахаар төлөвлөжээ. Гэвч жил тутам шаардагдах хөрөнгийг нь төсөвлөхгүй байсаар байшин барилга барьж буй хөрөнгө оруулагчдыг гацаанд оруулаад байгаа аж.
Хэдийгээр өнгөрсөн жилүүдэд чөлөөт бүсүүдэд зургаан тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэж байгаа ч нэг бүсэд нэг л тэрбум ногдож буй аж. Ингэж нэг тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг нэг жилд хийгээд явлаа гэхэд нэг бүс гучин жилийн дараа л хөл дээрээ босох дүр зураг харагдаж байна. Уг нь Засгийн газрийн мөрийн хөтөлбөрт хөтөлбөрт Замын-Үүд, Алтанбулагийн чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг иж бүрнээр нь шийдвэрлэнэ гээд тусгачихсан байгаа. Үүний дагуу орон тооны бус зөвлөл байгуулагдсан ч үйл ажиллагаанд дорвитой ахиц гарахгүй, чөлөөт бүс чөдөр тушаатай хэвээр л байгаа аж. Олон улсад чөлөөт бүсийн дэд бүтцийг 3-4 жилд тавьдаг бөгөөд 10-15 жилд өөрийнхөө зардлыг бүрэн хэмжээнд нөхөөд ашигтай ажилладаг жишиг байдаг аж. Гэтэл манайд дээр өгүүлсэн ойлгомжгүй нөхцөл байдал үүсээд байгаа бөгөөд төсвийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх бэнчинтэй болохоо хүлээх, эс бол хөрөнгө оруулагчдын хүсч байгаа төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хуулийг батлах хоёр л зам байгаа аж.
"Мм" гуравдугаар сарын 02/
Monday, March 1, 2010
Төрөх эмнэлэг ба төрийн ордон
Байшин тойрсон шүүмжлэлт үгс ойрын хэд хоног олны амнаас салсангүй. Шатсан буурин дээр босох МАХН-ын 12 давхар ордон, шатаагүй ч гологдоод байгаа байрны суурин дээр сүндэрлэх АН-ын 20 давхар өргөөг эс тооцвол шүү дээ.
Нийслэл рүү чиглэсэн хөдөөгийнхний нүүдэл суудал идэвхжиж эхэлсэн 1990-ээд оны дунд үеэс л их хотын эмнэлгүүдийн даац хэвийнхээсээ хэлбийж, ялангуяа амаржих газрын ачаалал хэрээс хэтрэн, хүчин чадал нь хаанаа ч хүрэхгүй мөхөсдөж байгаа тухай ярих болсон. Нүүдлийн хажуугаар төрөлт ч огцом нэмэгдэж, 2000 оны эхэн үеийнхтэй харьцуулахад одоо хоёр дахин олон эх амаржиж байна.
Гэвч “Монголын үрс маш олон болтугай”, “Хүүхдийн төлөө За гэж хэлье” гэх мэт эхийн цагаан сүүтэй зүйрлэм сайхан үгсийг сав л хийвэл ишлэх дуртай төрийн түшээд нийслэлд нэмж амаржих газар барих тухай зөвхөн ярьсаар л өдийг хүрэв. Шинээр барих нь битгий хэл дөч гаруй жилийн хугацаанд дөрвөн амаржих газрын барилгад олигтой засвар ч хийсэнгүй. Цаасан дээрхээ ажил болгохгүй явсаар цаг алдсаны гор гарч дөнгөж мэдэлсэн дөрвөн нярай сарын өмнө хүйн халдвараар эмнэлэгт нас барсан. Одоо л нэг “хэргийн эзэн” амаржих газруудыг хувийн эмнэлэг бараадуулж нүүлгэчихээд, байрыг нь засч янзалж байна. Уул нь эртхэн иймэрхүү арга хэмжээг шат дараатай авч явсан бол хүний хорвоод дуугаа хадааж ирсэн жаахан үрс бусдын буруугаас орчлонг орхихгүй, бие тулгар эхчүүд ингэж хаврын хавсарганаар эмнэлгээс эмнэлэг дамжин зутарч явахгүй байхсан.
Гэтэл “муухай дээрээ улцан” гэгчээр сар шинээс хойш улирлын томуу гэдэг өвчин огцом дэгдэж нийслэлийн бүх шатны эмнэлгүүд 40 хэм хүртэл халуурсан багачуудаар дүүрэн, хүүхдээ сахиж байгаа эцэг эхчүүдэд эмнэлгийн хонгил, шал хүртэл ховордов. Нийслэлийн зургаан дүүргийн эмнэлгүүдэд нийт 350 хүүхдийн ор байдаг бол өдгөө өвчилсөн хүүхдийн тоо 1500 хол гарчээ. Аргаа барсан эмнэлгийнхэн Батлан хамгаалах яамны агуулахаас 50 эвхдэг ор гуйж аваад ч хүрэлцсэнгүй. Дахиад л эрүүл мэндийн байгууллагын төсвийг нэмэх, эмнэлгүүдийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж өргөтгөх, шинээр эмнэлэг барих тухай ярьж байна. “Олон хавар нэгэндээ” гэдэг. Олон удаагийн сэрэмжлүүлэг нэг удаа нэгмөсөн ниргэхийн жишээг бид нэг бус удаа харсан. Байшин барина гэдэг уул нь тэгтлээ ч барж дийлэхгүй ажил бишсэн.
Хачирхалтай нь, энэ өдрүүдэд шинэ парламентын ордон барих тухай асуудал яагаад ч юм эргэн сөхөгдөж, зэрэгцэн яригдаж байна. Сэжүүр нь ордны зураг төслийг хийж байгаа ажлын хэсэг саяхан хуралдсантай холбоотой бололтой юм. УИХ шинэ ордонтой болоход Кувейтын Засгийн газар 12 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж үзүүлэхээ аль 2006 онд мэдэгдсэн ч 1,5 сая кв.км газар нутагтай монголчууд газар олдохгүй байна хэмээн гурван жил зүгээр суужээ. Асуудлын гол нь эрхэм түшээд шинэ ордноо нийслэлдээ, тэгэхдээ бүр заавал хотын төвд, одоо байгаа ордныхоо ойр орчимд залгуулж барих гэж зүтгэсэнд байгаа юм. Харин саяхан ажлын хэсэг газраа нэгэнт тогтож, шинэ ордонг төрийн ордны ард буюу төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ж.Самбуу агсны нойрсож байсан цэцэрлэгт барихаар зураг төслөө бэлэн болгожээ. Тэд Улаанбаатарын ганц гайгүй цэцэрлэгт байгууламжийн талыг нь зөөж шилжүүлж газар чөлөөлж авахаар болсон гэнэ. Одоогийн шаргал ордонтойгоо гурав, дөрөвдүгээр давхраараа холбогдох уг 14 давхар шинэ харшийн олон улсын тэндерийг зургадугаар сард зарлаж, наймдугаар сараас барилгын ажлыг эхлэхээр төлөвлөжээ. Гэхдээ энэ ордонг босгоход 20 орчим сая ам.доллар шаардагдах учир дутаж буй хөрөнгийн талаар дахин Кувейтын талтай ярьж магадгүй байна. Асуудал шийдэгдвэл 2012 онд сонгогдох гишүүдийг шинэ ордонд тухлуулах төлөвлөгөөтэй байгаа аж.
Нэг зүйлийг нэмж өгүүлэхэд, дөрөвдүгээр амаржих газрыг Хан-Уул дүүргийн 11 дүгээр хороо буюу "Чингис хаан" олон улсын нисэх буудлын урдаас Төв аймаг руу салдаг замын тэнд барихаар төлөвлөж буй. Үүнд иргэд сэтгэл дундуур байгаа. Шинэ мэндлэх иргэнд хором мөч бүр үнэтэй. Хэрэв унаа саатах ч юм уу замын түгжээнээс болж амаржихаар өвдөж буй эх хугацаа алдаж эмнэлэгт хүргэгдвэл юу юунаас илүү эрсдэл учирна. Тэгээд ч түргэн дуудаад хүлээж цөхсөн иргэд голдуу такси барьж амаржих газарт ирдэг. Хүнээ хэвтүүлэх, эргэж тойрох, эмнэлгээс гаргах тоолонд хол газар таксигаар явах нь тааруухан амьжиргаатай нэгэнд амаргүй л байх. Тэгвэл төрийн ордонд тухлагсдад энэ бол асуудал биш. Чухамдаа парламентын ордон барихад хотын төвд газар олдсон хэрнээ төрөх эмнэлэгт нь болохоор зайдуу байрлал ногдож байгааг эргэж хармаар...
Хөрс гэсч, газар шорооны ажил эхлэхийн өмнөхөн Монголд байшин барилга тойрсон нэг иймэрхүү асуудлууд босч ирээд байна. Чухам ямрыг нь чухалд тооцохоо, алийг нь ард түмний амьдралд илүү хэрэгтэй гэж үзэн түрүүлж эхлүүлэхээ эрх мэдэлтнүүд эрхбиш тунгааж буй байлтай.
/"Мм" гуравдугаар сарын 01/
Нийслэл рүү чиглэсэн хөдөөгийнхний нүүдэл суудал идэвхжиж эхэлсэн 1990-ээд оны дунд үеэс л их хотын эмнэлгүүдийн даац хэвийнхээсээ хэлбийж, ялангуяа амаржих газрын ачаалал хэрээс хэтрэн, хүчин чадал нь хаанаа ч хүрэхгүй мөхөсдөж байгаа тухай ярих болсон. Нүүдлийн хажуугаар төрөлт ч огцом нэмэгдэж, 2000 оны эхэн үеийнхтэй харьцуулахад одоо хоёр дахин олон эх амаржиж байна.
Гэвч “Монголын үрс маш олон болтугай”, “Хүүхдийн төлөө За гэж хэлье” гэх мэт эхийн цагаан сүүтэй зүйрлэм сайхан үгсийг сав л хийвэл ишлэх дуртай төрийн түшээд нийслэлд нэмж амаржих газар барих тухай зөвхөн ярьсаар л өдийг хүрэв. Шинээр барих нь битгий хэл дөч гаруй жилийн хугацаанд дөрвөн амаржих газрын барилгад олигтой засвар ч хийсэнгүй. Цаасан дээрхээ ажил болгохгүй явсаар цаг алдсаны гор гарч дөнгөж мэдэлсэн дөрвөн нярай сарын өмнө хүйн халдвараар эмнэлэгт нас барсан. Одоо л нэг “хэргийн эзэн” амаржих газруудыг хувийн эмнэлэг бараадуулж нүүлгэчихээд, байрыг нь засч янзалж байна. Уул нь эртхэн иймэрхүү арга хэмжээг шат дараатай авч явсан бол хүний хорвоод дуугаа хадааж ирсэн жаахан үрс бусдын буруугаас орчлонг орхихгүй, бие тулгар эхчүүд ингэж хаврын хавсарганаар эмнэлгээс эмнэлэг дамжин зутарч явахгүй байхсан.
Гэтэл “муухай дээрээ улцан” гэгчээр сар шинээс хойш улирлын томуу гэдэг өвчин огцом дэгдэж нийслэлийн бүх шатны эмнэлгүүд 40 хэм хүртэл халуурсан багачуудаар дүүрэн, хүүхдээ сахиж байгаа эцэг эхчүүдэд эмнэлгийн хонгил, шал хүртэл ховордов. Нийслэлийн зургаан дүүргийн эмнэлгүүдэд нийт 350 хүүхдийн ор байдаг бол өдгөө өвчилсөн хүүхдийн тоо 1500 хол гарчээ. Аргаа барсан эмнэлгийнхэн Батлан хамгаалах яамны агуулахаас 50 эвхдэг ор гуйж аваад ч хүрэлцсэнгүй. Дахиад л эрүүл мэндийн байгууллагын төсвийг нэмэх, эмнэлгүүдийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж өргөтгөх, шинээр эмнэлэг барих тухай ярьж байна. “Олон хавар нэгэндээ” гэдэг. Олон удаагийн сэрэмжлүүлэг нэг удаа нэгмөсөн ниргэхийн жишээг бид нэг бус удаа харсан. Байшин барина гэдэг уул нь тэгтлээ ч барж дийлэхгүй ажил бишсэн.
Хачирхалтай нь, энэ өдрүүдэд шинэ парламентын ордон барих тухай асуудал яагаад ч юм эргэн сөхөгдөж, зэрэгцэн яригдаж байна. Сэжүүр нь ордны зураг төслийг хийж байгаа ажлын хэсэг саяхан хуралдсантай холбоотой бололтой юм. УИХ шинэ ордонтой болоход Кувейтын Засгийн газар 12 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж үзүүлэхээ аль 2006 онд мэдэгдсэн ч 1,5 сая кв.км газар нутагтай монголчууд газар олдохгүй байна хэмээн гурван жил зүгээр суужээ. Асуудлын гол нь эрхэм түшээд шинэ ордноо нийслэлдээ, тэгэхдээ бүр заавал хотын төвд, одоо байгаа ордныхоо ойр орчимд залгуулж барих гэж зүтгэсэнд байгаа юм. Харин саяхан ажлын хэсэг газраа нэгэнт тогтож, шинэ ордонг төрийн ордны ард буюу төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ж.Самбуу агсны нойрсож байсан цэцэрлэгт барихаар зураг төслөө бэлэн болгожээ. Тэд Улаанбаатарын ганц гайгүй цэцэрлэгт байгууламжийн талыг нь зөөж шилжүүлж газар чөлөөлж авахаар болсон гэнэ. Одоогийн шаргал ордонтойгоо гурав, дөрөвдүгээр давхраараа холбогдох уг 14 давхар шинэ харшийн олон улсын тэндерийг зургадугаар сард зарлаж, наймдугаар сараас барилгын ажлыг эхлэхээр төлөвлөжээ. Гэхдээ энэ ордонг босгоход 20 орчим сая ам.доллар шаардагдах учир дутаж буй хөрөнгийн талаар дахин Кувейтын талтай ярьж магадгүй байна. Асуудал шийдэгдвэл 2012 онд сонгогдох гишүүдийг шинэ ордонд тухлуулах төлөвлөгөөтэй байгаа аж.
Нэг зүйлийг нэмж өгүүлэхэд, дөрөвдүгээр амаржих газрыг Хан-Уул дүүргийн 11 дүгээр хороо буюу "Чингис хаан" олон улсын нисэх буудлын урдаас Төв аймаг руу салдаг замын тэнд барихаар төлөвлөж буй. Үүнд иргэд сэтгэл дундуур байгаа. Шинэ мэндлэх иргэнд хором мөч бүр үнэтэй. Хэрэв унаа саатах ч юм уу замын түгжээнээс болж амаржихаар өвдөж буй эх хугацаа алдаж эмнэлэгт хүргэгдвэл юу юунаас илүү эрсдэл учирна. Тэгээд ч түргэн дуудаад хүлээж цөхсөн иргэд голдуу такси барьж амаржих газарт ирдэг. Хүнээ хэвтүүлэх, эргэж тойрох, эмнэлгээс гаргах тоолонд хол газар таксигаар явах нь тааруухан амьжиргаатай нэгэнд амаргүй л байх. Тэгвэл төрийн ордонд тухлагсдад энэ бол асуудал биш. Чухамдаа парламентын ордон барихад хотын төвд газар олдсон хэрнээ төрөх эмнэлэгт нь болохоор зайдуу байрлал ногдож байгааг эргэж хармаар...
Хөрс гэсч, газар шорооны ажил эхлэхийн өмнөхөн Монголд байшин барилга тойрсон нэг иймэрхүү асуудлууд босч ирээд байна. Чухам ямрыг нь чухалд тооцохоо, алийг нь ард түмний амьдралд илүү хэрэгтэй гэж үзэн түрүүлж эхлүүлэхээ эрх мэдэлтнүүд эрхбиш тунгааж буй байлтай.
/"Мм" гуравдугаар сарын 01/
Ченжийн засаглал
Монгол хэлний үгсийн санд орчуулахад хэцүү ч ойлгоход хялбар нэлээд хэдэн гадаад үг бий. Тэдгээрийн нэг нь “change”. Энэ үг манайд ерээд оны эхээр, монголчууд хилийн дээс алхаж худалдаа наймаа хийх нь элбэгшсэн цагаас орж иржээ. Уг нь “солих”, “солилцоо” гэсэн утгатай англи үг. Гэвч одоо үед улс орны амьдралыг тодорхойлогч гол давхарга, хөгжлийг хөдөлгөх чухал хүч мэт далайцтай сонсогддог болоод буй.
Үнэндээ монголчуудын амьдрал солилцоон дээр тогтож байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Нийгмийн бүхий л салбарт ченж шургалж, ченжийн гараар ороогүй юм гэж нэгээхэн ч үгүй болж. Хар захын наймаачнаас эхлээд төрийн өндөр албан тушаалтан хүртэл ченж маягаар ажиллаж, амьдраад хэвшчихлээ. Үр дүн нь өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдэж байгаа өргөн хэрэглээний бараа, хэдэн гар дамжиж тэнгэрт хадсан үнэтэй орон байр, унаа тэрэг, яриулж зуучлуулж орсон нэгэнд үүдээ нээх ажлын байр...
Чухамдаа төрийн алсын хараатай бодлого үгүйлэгдэж, хамгийн их доголдсон салбаруудад ченж үүссэн байдаг. Тэд тухайн салбарт гарч буй гажуудал дээр дөрөөлж, шийдвэр гаргагчдын олж харж зохицуулж чадахгүй байгаа зүйлийг анзаарч орон зайг нь нөхөж байна. Мэдээж энэ нь хэсэг бүлэг хүнд л ашигтай болохоос ард түмний хувьд хүсээд байх зүйл биш. Сүүлдээ ченжийн сүлжээ улам бүр далд хэлбэрт орж, цаад нууц ноёнтон нь бодлого боловсруулагчид болж батжиж байх шиг.
“Батгана явсан газар өттэй” гэдэг шиг ченж оролцсон салбар бүр жирийн хүмүүст хохиролтой. Тухайлбал шатахууны ченжүүд үгсэж хуйвалдаад үнээ нэмж орхино. Дэлхийн зах зээл дээр газрын тос үнэ өсөх сургаар л шууд нэмчихдэг хэрнээ буурлаа гэхэд дагаж хэзээ ч бууруулж байгаагүй. Зарим үед улсын төсвөөс нөхөн олговор авах нь бий. Валютын ченжүүд “ногоон”-ы ханшийг хөөрөгдөж, заримдаа үгсэж тохироод зохиомол хомсдол үүсгэдэг. Мал аж ахуйн түүхий эд, мах, махан бүтээгдэхүүн ч бүхэлдээ ченжийн гарааг зохицуулагддаг. Хэрэв төрөөс шударга өрсөлдөөн буй болох нөхцлийг хангаж, зөв менежмент хэрэгжүүлж чаддагсан бол ченжийн хэрэг байхгүй. Модны ченж нар ойн байцаагчидтай найзууд. Тэд машины тэвш дүүрэн модыг байцаагч, цагдаа нартай хуйвалдаж нийслэл рүү зөөсөөр. Чоноор хонь мануулж байгаа энэ үйл явцыг мэддэг нь мэдэхгүй мэт царайлна. Тэдэнтэй бүр цагдаа нар орооцолдсон ч гэх мэдээлэл бий.
Энэ мэтээр тендерийн, автомашины, алтны, визний, газрын гээд тоймгүй олон ченж улс орны өнцөг бүрт, салбар болгоныг эзлэн аж төрсөөр, ашиг орлого хүүлсээр. Сүүлийн үед утааны ченжүүд хүртэл бий болчихжээ. Улаанбаатарын утааг багасгана хэмээн төсөл санхүүжилт авч дорвитой хийсэн ч юмгүй дундуур нь өөрсдийнхээ бизнесийг шахна. Агаарын бохирдолд тэрбум тэрбумаар төсөвлөх атлаа цогцоор нь шийдэж байгаа юмгүй, шахмал түлш, утаагүй зуух, гэрийн дулаалга, хийн түлш гээд тал тал тийш тарамдуулж орхиод, нь хойтон намар нь хэнэг ч үгүй дахиад л хорт утаатайгаа золгоно.
Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ гэдэг. Хууль баталдаг, эсвэл түүнийг хэрэгжүүлж мөрдүүлэх үүрэгтэй хүмүүс хуулиа зөрчиж, илүү харж билүү долоож байгаагаас л ченжүүд хүчээ авч, хүрээгээ тэлэх боломж олгож байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь дээрх этгээдүүдэд төр ямар ч хариуцлага тооцож чадахгүй байна гэдэг ченжийн засаглал улс орныг бүрхэх нөхцлийг бүрдүүлж байна гэсэн үг.
Саяхан харин сар шинийн өмнөхөн үнийн зохиомол хөөрөгдөл үүсгэсэн хүмүүстэй Засгийн газар хариуцлага тооцох тухай ярих болов. Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газар одоо л жинхэнэ утгаараа ажиллаж эхлэх нь бололтой. Хэдхэн хоногийн өмнө Монголд болсон эдийн засгийн чуулга уулзалтаар бүртгэлийн тогтолцоог сайжруулах нь бүх салбарт ач холбогдолтой талаар дэлхийд нэртэй эдийн засагчид ярьж байсан. Үнэндээ ченжүүдийг эхлээд бүртгэж, далд сүлжээг илрүүлэхээс л эдийн засгийн үр ашгийг сайжрах тухай яриа эхлэх ёстой болов уу. Эс тэгвэл ченжийг дагаад авлига бий болж, баян хоосны ялгаа улам бүр гаарч, салбар болгонд ченж нэртэй бодлого, үнэ үгсэн хуйвалдаж тодорхойлж байдаг хэсэг бүлэг хүмүүс улс орныг удирдан залах дээрээ тулах болно.
/"Мм" 2-р сарын 24/
Үнэндээ монголчуудын амьдрал солилцоон дээр тогтож байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Нийгмийн бүхий л салбарт ченж шургалж, ченжийн гараар ороогүй юм гэж нэгээхэн ч үгүй болж. Хар захын наймаачнаас эхлээд төрийн өндөр албан тушаалтан хүртэл ченж маягаар ажиллаж, амьдраад хэвшчихлээ. Үр дүн нь өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдэж байгаа өргөн хэрэглээний бараа, хэдэн гар дамжиж тэнгэрт хадсан үнэтэй орон байр, унаа тэрэг, яриулж зуучлуулж орсон нэгэнд үүдээ нээх ажлын байр...
Чухамдаа төрийн алсын хараатай бодлого үгүйлэгдэж, хамгийн их доголдсон салбаруудад ченж үүссэн байдаг. Тэд тухайн салбарт гарч буй гажуудал дээр дөрөөлж, шийдвэр гаргагчдын олж харж зохицуулж чадахгүй байгаа зүйлийг анзаарч орон зайг нь нөхөж байна. Мэдээж энэ нь хэсэг бүлэг хүнд л ашигтай болохоос ард түмний хувьд хүсээд байх зүйл биш. Сүүлдээ ченжийн сүлжээ улам бүр далд хэлбэрт орж, цаад нууц ноёнтон нь бодлого боловсруулагчид болж батжиж байх шиг.
“Батгана явсан газар өттэй” гэдэг шиг ченж оролцсон салбар бүр жирийн хүмүүст хохиролтой. Тухайлбал шатахууны ченжүүд үгсэж хуйвалдаад үнээ нэмж орхино. Дэлхийн зах зээл дээр газрын тос үнэ өсөх сургаар л шууд нэмчихдэг хэрнээ буурлаа гэхэд дагаж хэзээ ч бууруулж байгаагүй. Зарим үед улсын төсвөөс нөхөн олговор авах нь бий. Валютын ченжүүд “ногоон”-ы ханшийг хөөрөгдөж, заримдаа үгсэж тохироод зохиомол хомсдол үүсгэдэг. Мал аж ахуйн түүхий эд, мах, махан бүтээгдэхүүн ч бүхэлдээ ченжийн гарааг зохицуулагддаг. Хэрэв төрөөс шударга өрсөлдөөн буй болох нөхцлийг хангаж, зөв менежмент хэрэгжүүлж чаддагсан бол ченжийн хэрэг байхгүй. Модны ченж нар ойн байцаагчидтай найзууд. Тэд машины тэвш дүүрэн модыг байцаагч, цагдаа нартай хуйвалдаж нийслэл рүү зөөсөөр. Чоноор хонь мануулж байгаа энэ үйл явцыг мэддэг нь мэдэхгүй мэт царайлна. Тэдэнтэй бүр цагдаа нар орооцолдсон ч гэх мэдээлэл бий.
Энэ мэтээр тендерийн, автомашины, алтны, визний, газрын гээд тоймгүй олон ченж улс орны өнцөг бүрт, салбар болгоныг эзлэн аж төрсөөр, ашиг орлого хүүлсээр. Сүүлийн үед утааны ченжүүд хүртэл бий болчихжээ. Улаанбаатарын утааг багасгана хэмээн төсөл санхүүжилт авч дорвитой хийсэн ч юмгүй дундуур нь өөрсдийнхээ бизнесийг шахна. Агаарын бохирдолд тэрбум тэрбумаар төсөвлөх атлаа цогцоор нь шийдэж байгаа юмгүй, шахмал түлш, утаагүй зуух, гэрийн дулаалга, хийн түлш гээд тал тал тийш тарамдуулж орхиод, нь хойтон намар нь хэнэг ч үгүй дахиад л хорт утаатайгаа золгоно.
Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ гэдэг. Хууль баталдаг, эсвэл түүнийг хэрэгжүүлж мөрдүүлэх үүрэгтэй хүмүүс хуулиа зөрчиж, илүү харж билүү долоож байгаагаас л ченжүүд хүчээ авч, хүрээгээ тэлэх боломж олгож байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь дээрх этгээдүүдэд төр ямар ч хариуцлага тооцож чадахгүй байна гэдэг ченжийн засаглал улс орныг бүрхэх нөхцлийг бүрдүүлж байна гэсэн үг.
Саяхан харин сар шинийн өмнөхөн үнийн зохиомол хөөрөгдөл үүсгэсэн хүмүүстэй Засгийн газар хариуцлага тооцох тухай ярих болов. Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газар одоо л жинхэнэ утгаараа ажиллаж эхлэх нь бололтой. Хэдхэн хоногийн өмнө Монголд болсон эдийн засгийн чуулга уулзалтаар бүртгэлийн тогтолцоог сайжруулах нь бүх салбарт ач холбогдолтой талаар дэлхийд нэртэй эдийн засагчид ярьж байсан. Үнэндээ ченжүүдийг эхлээд бүртгэж, далд сүлжээг илрүүлэхээс л эдийн засгийн үр ашгийг сайжрах тухай яриа эхлэх ёстой болов уу. Эс тэгвэл ченжийг дагаад авлига бий болж, баян хоосны ялгаа улам бүр гаарч, салбар болгонд ченж нэртэй бодлого, үнэ үгсэн хуйвалдаж тодорхойлж байдаг хэсэг бүлэг хүмүүс улс орныг удирдан залах дээрээ тулах болно.
/"Мм" 2-р сарын 24/
Monday, February 22, 2010
Эрт дууссан наадам
Хүн төрөлхтний овоо хараа ойрын өдрүүдэд Канадын Ванкувер хот руу чиглэж байна. Энэ сарын 12-нд нээлтээ хийсэн өвлийн 21 дүгээр опимп 17 хоног үргэлжилнэ. Харамсалтай нь олимпийн эрх авсан манай хоёр тамирчин эхний гараандаа хойгуур байр эзэлснээр монголчуудын хувьд энэхүү аз, эз сорьсон цагаан олимп өнгөрөгч долоо хоногийн эхээр дуусчихаад байгаа.
Хэдийгээр Монгол дөрвөн улиралтай, өвөлдөө цас мөстэй төдийгүй жилийн талаас илүүг хүйтэн өнгөрөөдөг орон ч цагаан олимпоос медаль авах өдий байна гэх гонсгор үгс энэ үеэр хүн болгоны амнаас гарч байсан. Гүйлтийн цанын эмэгтэйчүүдийн 10 км-ийн зайд уралдсан манай тамирчин Э.Очирсүрэн 78 тамирчнаас 74 дүгээрт оров. Тэрбээр энэ зайг 32 минут 56 секундэд туулж, улсынхаа амжилтыг шинэчлэв. Энэ зайд түрүүлсэн Шведийн тамирчнаас мань хүн найм орчим минутаар хоцорчээ. Найман минут гэдэг бага хугацаа мэт боловч спортод асар том зөрүү. Гүйлтийн цанын эрэгтэйчүүдийн 15 км-ийн зайд уралдсан Х.Хаш-Эрдэнэ 95 тамирчнаас 87-д орж, хувийнхаа амжилтыг л ахиулжээ.
Монголчууд 12 дахь удаагаа өвлийн олимпод, тэр дундаа цанын спортоор 11 дэх удаагаа олимпийн мөсөн замд “тоос өргөж” буй. Энэ хоёр тамирчны хувьд өмнө нь 2006 оны Турины олимпод хүч үзэж байсан туршлагатай. Манайхан өвлийн олимпоос медаль хүртэх нь бүү хэл дорвитой амжилт ч үзүүлэхгүй байгаа нь спортын энэхүү том арга хэмжээнд оролцох арга хэлбэр, бэлтгэл сургуулилтаа өөрчлөх цаг болсныг Ванкуверын олимп дахин нотоллоо. Манай тамирчдын урд орсон цаначид дунд өвөл болдоггүй, халуун орны тамирчид цөөнгүй байсан нь ч нэгийг өгүүлж, хоёрыг бодуулна.
Амжилт үзүүлэхгүй байгаагийн шалтгаанаа хөрөнгө санхүү рүү чихдэг байсан нэг үеийг бодвол төр засгаас биеийн тамир спортын хөгжилд анхаардаг болж, үндэсний шигшээ баг байгуулан, шаардагдах хөрөнгийг төсөвт жил бүр хуваарилдаг болсон. Олимпийн наадмаас медаль хүртсэн тамирчдын бай шагналыг ч нэмэгдүүлсэн. Гэвч тэмцээний өмнөх бэлтгэл сургуулилтийг хангалттай хэмжээнд хүргэх суурь бааз, техник хэрэгсэл дутуу, өрсөлдөгч цөөхөн, өндөр мэргэжсэн дасгалжуулагч алга.
Нөгөөтэйгүүр манай спорт холбооны удирдлагуудад шинжлэх ухаанч мэдлэг, судалгаа үргэлж дутагддаг. Тэд дөрвөн жилийн хугацаанд тамирчдаа олигтойхон бэлтгэж, олимп болох орны уур амьсгалын онцлогийг сайтар судалж болох байсан. Өвлийн олимп зохиож буй өндөр хөгжилтэй орнууд манайхаас арай өөр уур амьсгалтай. Тэдний өвөл чийглэг дулаавтар учир цас мөснийх нь ширхэг нь ч бас ондоо байдаг аж. Гэтэл манайд өвлийн спортын бэлтгэл хангах битүү байгууламж байхгүй, хэдэн тамирчин нь жавар тасхийсэн гадаа агаарт жаал салхи залгиж, тамираа барж байгаад явдаг. Тал нутгийн жавар тамирчдад ташуур биш тушаа болдогийг олимпод “баян ходоод” болсны дараа баахан ярьдаг ч өнөөдрийг хүртэл хөөцөлдөөд шийдүүлчихсэн юмгүй байна.
Спортын амжилтын тулгын гурван чулуу нь сайн дасгалжуулагч, сайн тамирчин, сайн өрсөлдөгч. Гэтэл манайд олон улсын тавцанд өрсөлдөх тамирчдаа хурцлаад өгөх олигтой өрсөлдөгч алга. Тиймээс ч “жаран чавганц” дундаас шалгарсан хэдэн тамирчин нь эндээ цойлж байгаад тэнд очоод хэт тасарсан гадаадын тамирчдад навс ялагддаг. Өвлийн спортыг цаашид дормитой хөгжүүлье гэвэл тамирчдыг багаас нь сонгон шалгаруулж, хүчтэй өрсөлдөөн дунд системтэй бэлтгэх хэрэгтэй юм. Гүйлтийн цана, шорт трейкээр дорвитой амжилт гаргаж чадахгүй байгаа бол сноуборд зэрэг шинэ төрөлд хөрөнгө мөнгө зарцуулж, гадаадаас сайн дасгалжуулагч гэрээгээр ажиллуулах, хамтарсан бэлтгэл зохиох шаардлагатай. Уг нь тулалдаанд зөвхөн шонхорууд л өрсөлддөг. Гэтэл манайхан хувийнхаа ч юм уу улсынхаа амжилтыг ахиулахын төлөө аягласаар, багахан амжилтдаа сэтгэл ханасаар... Үнэндээ өвлийн улиралтай улс орны өвлийн спорт “Гуяа дагадаг хүзүү” шиг хөшүүн атлаа шоовдор байж боломгүй. Эс бөгөөс бөөн хөрөнгө зарлагадаж явчихаад гаргасан амжилт ч үгүй ирж байхаар тэр мөнгийг өвлийн спортыг бүх нийтийн биеийн тамир болгон дотооддоо хөгжүүлэхэд зарцуулбал илүү үр дүнтэй байх биш үү.
/"Мм" 2-р сарын 22/
Хэдийгээр Монгол дөрвөн улиралтай, өвөлдөө цас мөстэй төдийгүй жилийн талаас илүүг хүйтэн өнгөрөөдөг орон ч цагаан олимпоос медаль авах өдий байна гэх гонсгор үгс энэ үеэр хүн болгоны амнаас гарч байсан. Гүйлтийн цанын эмэгтэйчүүдийн 10 км-ийн зайд уралдсан манай тамирчин Э.Очирсүрэн 78 тамирчнаас 74 дүгээрт оров. Тэрбээр энэ зайг 32 минут 56 секундэд туулж, улсынхаа амжилтыг шинэчлэв. Энэ зайд түрүүлсэн Шведийн тамирчнаас мань хүн найм орчим минутаар хоцорчээ. Найман минут гэдэг бага хугацаа мэт боловч спортод асар том зөрүү. Гүйлтийн цанын эрэгтэйчүүдийн 15 км-ийн зайд уралдсан Х.Хаш-Эрдэнэ 95 тамирчнаас 87-д орж, хувийнхаа амжилтыг л ахиулжээ.
Монголчууд 12 дахь удаагаа өвлийн олимпод, тэр дундаа цанын спортоор 11 дэх удаагаа олимпийн мөсөн замд “тоос өргөж” буй. Энэ хоёр тамирчны хувьд өмнө нь 2006 оны Турины олимпод хүч үзэж байсан туршлагатай. Манайхан өвлийн олимпоос медаль хүртэх нь бүү хэл дорвитой амжилт ч үзүүлэхгүй байгаа нь спортын энэхүү том арга хэмжээнд оролцох арга хэлбэр, бэлтгэл сургуулилтаа өөрчлөх цаг болсныг Ванкуверын олимп дахин нотоллоо. Манай тамирчдын урд орсон цаначид дунд өвөл болдоггүй, халуун орны тамирчид цөөнгүй байсан нь ч нэгийг өгүүлж, хоёрыг бодуулна.
Амжилт үзүүлэхгүй байгаагийн шалтгаанаа хөрөнгө санхүү рүү чихдэг байсан нэг үеийг бодвол төр засгаас биеийн тамир спортын хөгжилд анхаардаг болж, үндэсний шигшээ баг байгуулан, шаардагдах хөрөнгийг төсөвт жил бүр хуваарилдаг болсон. Олимпийн наадмаас медаль хүртсэн тамирчдын бай шагналыг ч нэмэгдүүлсэн. Гэвч тэмцээний өмнөх бэлтгэл сургуулилтийг хангалттай хэмжээнд хүргэх суурь бааз, техник хэрэгсэл дутуу, өрсөлдөгч цөөхөн, өндөр мэргэжсэн дасгалжуулагч алга.
Нөгөөтэйгүүр манай спорт холбооны удирдлагуудад шинжлэх ухаанч мэдлэг, судалгаа үргэлж дутагддаг. Тэд дөрвөн жилийн хугацаанд тамирчдаа олигтойхон бэлтгэж, олимп болох орны уур амьсгалын онцлогийг сайтар судалж болох байсан. Өвлийн олимп зохиож буй өндөр хөгжилтэй орнууд манайхаас арай өөр уур амьсгалтай. Тэдний өвөл чийглэг дулаавтар учир цас мөснийх нь ширхэг нь ч бас ондоо байдаг аж. Гэтэл манайд өвлийн спортын бэлтгэл хангах битүү байгууламж байхгүй, хэдэн тамирчин нь жавар тасхийсэн гадаа агаарт жаал салхи залгиж, тамираа барж байгаад явдаг. Тал нутгийн жавар тамирчдад ташуур биш тушаа болдогийг олимпод “баян ходоод” болсны дараа баахан ярьдаг ч өнөөдрийг хүртэл хөөцөлдөөд шийдүүлчихсэн юмгүй байна.
Спортын амжилтын тулгын гурван чулуу нь сайн дасгалжуулагч, сайн тамирчин, сайн өрсөлдөгч. Гэтэл манайд олон улсын тавцанд өрсөлдөх тамирчдаа хурцлаад өгөх олигтой өрсөлдөгч алга. Тиймээс ч “жаран чавганц” дундаас шалгарсан хэдэн тамирчин нь эндээ цойлж байгаад тэнд очоод хэт тасарсан гадаадын тамирчдад навс ялагддаг. Өвлийн спортыг цаашид дормитой хөгжүүлье гэвэл тамирчдыг багаас нь сонгон шалгаруулж, хүчтэй өрсөлдөөн дунд системтэй бэлтгэх хэрэгтэй юм. Гүйлтийн цана, шорт трейкээр дорвитой амжилт гаргаж чадахгүй байгаа бол сноуборд зэрэг шинэ төрөлд хөрөнгө мөнгө зарцуулж, гадаадаас сайн дасгалжуулагч гэрээгээр ажиллуулах, хамтарсан бэлтгэл зохиох шаардлагатай. Уг нь тулалдаанд зөвхөн шонхорууд л өрсөлддөг. Гэтэл манайхан хувийнхаа ч юм уу улсынхаа амжилтыг ахиулахын төлөө аягласаар, багахан амжилтдаа сэтгэл ханасаар... Үнэндээ өвлийн улиралтай улс орны өвлийн спорт “Гуяа дагадаг хүзүү” шиг хөшүүн атлаа шоовдор байж боломгүй. Эс бөгөөс бөөн хөрөнгө зарлагадаж явчихаад гаргасан амжилт ч үгүй ирж байхаар тэр мөнгийг өвлийн спортыг бүх нийтийн биеийн тамир болгон дотооддоо хөгжүүлэхэд зарцуулбал илүү үр дүнтэй байх биш үү.
/"Мм" 2-р сарын 22/
Friday, February 19, 2010
Барс жил Танд баринтаглан дайх үгс
Өсч үржих, төлжин дэлгэрэх, цэцэглэн мандахын бэлгэдэл болсон хавар цаг, хаврын тэргүүн сар эх нутагт минь айлчлан ирлээ. Тэсгим өвлийн хүйтэн жаварт хайрагдаж, хөр цасанд толгой гудайсан Монголын цэлгэр талд удахгүй төлийн дуу цангинаж, түмэн зүйлийн цэцэг навчис дэлгэрнэ. Түүхийн ээдрээ нугачааг элээж, орчих оршихуйн дайдад олон хаврыг угтаж үдсээр ирсэн бидний алтан баринтагтай цадигт XVII жарны “Тийн урвагч” хэмээх төмөр барс жил хэрхэн тэмдэглэгдэж үлдэх бол.
Монголчууд бэлгэ дэмбэрлийг эрхэмлэж ирсэн ард түмэн. “Сайхан жил гарлаа. Ирж буй жилд бултаараа буян хишиг нь дэлгэрч, эсэн энхийн жаргал оршном буй за” хэмээн хэлэлцдэг нь ч ёс. Гэхдээ бэлгэ дэмбэрлээс гадна бодит ахуй гэж байдаг. Энэ талаас нь шинжин үзвэл монгол хүн бүрийн сэтгэл, итгэлд цагаан барс жил өөдлөн дээшлэх, өргөжин хөгжих сайхан цагийн үүд хаалгыг нээнэ хэмээсэн найдварын гал бадамлан асч байх шиг.
Улиран одсон “Харшлалт” хэмээх шороон үхэр жил монголчуудын хувьд тийм ч амар байсангүй. Үер ус, халдварт өвчин, зуд турхан гээд түмэн олны тэвчээр, төр засгийн бэлтгэлийг шалгасан олон үйл явдал шилээ шилээ даран өрнөв. Сүүлийн гучин жилд тохиогоогүй хатуу өвөл болж, нийт нутгийн гуравны хоёр нь цасан хунгарт дарагдан, хүн малгүй зутарч, шуурга даалгүй шургачиж унах дөхөв. Саяхан л 43 сая хүрлээ хэмээн хөөрцөглөж байсан малын тоо толгой гурван сарын дотор даруй хоёр саяар хорогдов. Энэ нь зун намаржин наадамлаж, найрлаж явсаар хадлан тэжээлээ хангалттай базааж аваагүй хөдөөгийнхөнд хатуухан сургамж болсны зэрэгцээ төр засагт малын гаралтай түүхий эдийн үйлдвэр хөгжүүлэхгүйгээр тоо толгойг өсгөх нь саваа бэлдээгүй байж саалиа халгиулан асгахын үлгэрийг санууллаа.
Засгийн газраас 2009 оныг “Үйлдвэржүүлэлтийн жил” болгон зарласан ч ноолуур, нэхий эдлэлийн хэдэн үйлдвэрийг эс тооцвол өнгөрсөн жилд мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлодог үйлдвэрийн тоо төдий л нэмэгдсэнгүй. Ер нь мал аж ахуйн түүхий эдийн үйлдвэр гээд ярихаар малчдын гар дээрээс арьс шир авч угаагаад гаргах дамжлага төдийхнөөр хэмжигддэг хэвээрээ. Аливаа түүхий эд эцсийн бүтээгдэхүүн болж байж өндөр үнэд хүрдэг бол түүхий арьс шир хоногийн хоол залгуулах төдий. Чухам хоногийн хоолоо аргацааж ядан яваа үйлдвэртэй улсад олон мал дараа болно уу гэхээс ашиг өгөхгүйг улирч буй жил бидэнд хангалттай нотлов.
Нөгөөтэйгүүр намартаа хэдэн тэвш өвс хурааж тавиад өвөлжингөө түүнийгээ түлш гарздан хөдөөгүүр тараах байдлаар өвлийг давдаг байдлаа өөрчлөх цаг болжээ. Чухамдаа малын эрүүл ахуйг төрийн хатуу бодлогоор анхаарахгүй бол мал эмнэлгийн үйлчилгээ байхгүйгээс гууранд цоорсон арьс, бруцеллёзтой сүү, эрүүл ахуйн баталгаагүй махыг гадныхан нэг нүдээрээ ч харахгүй байна. Малаа чанаржуулж, малчдынхаа амьжиргааг дээшлүүлэн баргийн зуданд барьц алддаггүй болгохын тулд энэ хоёр асуудлыг л эн түрүүнд шийдэх хэрэгтэйг үхэр жилийн зуд үнэхээр тодорхой хэлж өглөө. Гэхдээ аливаа зүйл өөрийн цаг хугацаатай, үе давтамжтай. Өдөр шөнө ээлжилдэг шиг өвлийн дараа хавар, зовлонгийн дараа жаргал ирдэг. Мал нь хорогдсон ч чанаржиж, малчид туйлдсан ч тэвдэх цагт тэвнээр тусалсан түмнийхээ итгэл, сэтгэлээр тэнхэрч, хахир хүйтэн өвлийг мэнд давсандаа өегшиж байна. Тиймээ, дэлгэр нутагт минь хавар ирсэн шиг дэвжих төрд маань зөв бодлого, дээдлэх түмэнд минь тэгш амьдрал заяана. Энэ бол барс жилд дайх бас нэгэн үг.
Хулжиж одсон үхэр жил монголчуудын хүсэн хүлээсэн олон үйл явдлын учигийг тайлсан жил болсон гэж хэлж болохоор. Говийн ганц айл, цагаан зээрийн нутаг байсан Оюу толгойн ашиглалт энэ оноос эхлэх нь. Арав гаруй жилийн өмнөөс анхны хайгуул хийгдэж, тав зургаан жилийн турш хөрөнгө оруулалтын гэрээндээ хүлэгдэж байсан ил уурхай өнөөдөр жинхэнэ утгаараа Монгол түмний хувь заяаг атгаж байна. Магад ганц Монгол биш дэлхий нийт энэ товцог тойрсон яриа хөөрөө, явдал суудлыг сонирхон, сониучирхан харж байгаа гэхэд нэг их буруудахгүй биз. Манай улсын “саалийн ганц үнээ” гэгдэх Эрдэнэтээс гурав дахин нөөцтэй буюу тодруулбал, 1000 орчим тонн алт, 32 гаруй сая тонн зэсийн нөөцтэй гэх энэ ордын чиглэсэн эхний цуваа хэдийнэ өмнө зүг хөдлөөд буй.
Монгол Улсын төв болон өмнөд хэсэгт орших 62 мянган хавтгай дөрвөлжин км энэ талбайд ил болон далд уурхай, хайлуулах үйлдвэр, түүнийг эхлүүлэхэд шаардлагатай барилга угсралт, зам харгуй, эрчим хүч, дамжуулах шугам гээд олон тооны ажил гүйцэтгэлээ хүлээж байна. Дэлхийн жишигт нийцсэн энэхүү уурхайг дагаж тийм түвшний техник технологи нэвтэрнэ. Товчхондоо блокчлох буюу газар хөндийлөх аргаар Монголчууд үүцээ задлах юм. Энэ нь манайх шиг ил уурхай хөгжүүлсэн улсад анхны бөгөөд цоо шинэ алхам болно. Оюутолгой зөвхөн Оюутолгойгоор хязгаарлагдахгүй. 100 хувь төрийн мэдэлд байгаа Тавантолгой орд энэ оны эхний хагаст багтан эдийн засгийн эргэлтэд орно. Том ордуудыг дагаад жижигхэн Монголд олон ажлын байр шинээр бий болно. Ажил хийвэл ам тосддог шиг ажилгүй хэмээн бүртгэгдээд буй 130 гаруй мянган иргэн амьжиргаатайгаа залгах сайхан үүд нээгдэж байна.
Түүнчлэн бидний идэх талх, өмсөх хувцас болдог экспортын гол бүтээгдэхүүн алт зэс дэлхийн зах зээл дээр ханш сайтай байгаа гэх сайхан мэдээ чих мялааж байгаа. Хэсэгтээ хуйсагнасан хямралын салхийг мэнд гэтэлж, цагаан барс жилд элбэг дүүрэн байх тохиол биднийг тосож байна гэсэн үг. Олны санал шүүмж, зөв бурууг тунгааж буй шүүлтүүр дор он дамжин өртөөлж буй Хамтарсан Засгийн газар энэ оныг бизнесийн орчинд шинэтгэл хийх жил хэмээн зарлачихсан байнаа. Энэ бүхний дүнд ажилгүй хүний тоо багасах, ажил хийгээд авдаг хэдийнх нь тоо үржих нь лавтай. Босгоё бүтээе гэсэнд нь босго болдог хүнд суртал ч арилна хэмээн олон хүн найдаж буй. Гагцхүү бодол бүхнээсээ боломж олж, боломж бүрээ бодит ажил болгох орчин нөхцөл бүрдүүлж өгөөсэй төр засагт хүргэх удаах үгсийг төмөр барс жилд дайж байна.
Дэлхийн хүн ам арвай буудай шиг өсч, зургаан тэрбумыг даваад буй. Тиймээс хүн нэмэгдвэл хүнс нэмэгдэнэ гэдэг утгаараа өсөн үржиж буй энэ олон “ходоод”-ыг хэрхэн хоолтой ундтай байлгах вэ гэдэг асуудал өнөөдөр олон оронд, ялангуяа Азийнханд тулгамдаж байгаа. Манайх шиг цөөн хүн амтай улс одоохондоо нэгнийгээ “хоолны сав” хэмээн адлах дээрээ тулаагүй ч өдрөөс өдөрт нэмэгдэж буй түүхий эд, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд өөрийн эрхгүй нэрмүүлж байгаа.
Харин өмнөх Засгийн газраас залгамжилсан Атрын гуравдугаар аяны эхний хоёр жилийн үр дүн бидэнд эх орныхоо хөрсөнд ургуулсан тариа будаагаар хэрэгцээгээ өөрсдөө бүрэн хангаж чадна гэсэн итгэлийг авчирсан. Аяны гурав дахь жил болох энэ онд хил дамжин гурил, ногоо ганзагалж ирэхийн зовлон бүрмөсөн арилах учиртай. Гараа сайн бол бариа сайн гэдэгчлэн эхний ээлжинд монголчууд идэх талх, тарих төмсөө өөрсдөө базааж, хэрэглэж чадаж буй нь бүх хэрэглээгээ бие даан бэлтгэж, илүүг нь экспортлодог болох хожмын өдөр ойрхон байгааг харуулж байна өөдрөгөөр харж болохоор байна.
Үхэр жилд монголчууд 60 гаруй мянган шинэ иргэнээр бүл нэмжээ. Энэ бол дээш заалттай тооны хамгийн эрхэм нь. Барс жилийг хэдийгээр нялхаст хатуу, нярайлж хуримлахад тохиромжгүй хэмээн зарим зурхайч айлдаж байгаа ч “жилийн өнгө хүндээ” гэдэг. Тэгээд ч дэлхийд цуугаа дуурсгасан олон алдартан энэ жилд мэндэлсэн байдаг. Мухар сүсэгт хөтлөгдөлгүй хүн бүр зөвхөн өөрөө өөртөө итгэж, Монгол Улсын хувьд бүтээн байгуулалтдаа голлон анхаарвал бид хөгжин дэвшихэд ойрхон байна. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ ч гэж ярьдаг.
Жил бүрийн өнгөнд монголчууд дэлхий дэлэгнэсэн, дэнж хотойсон жил болоосой хэмээн залбирч наманчилдаг. Гэсэн хэдий ч хангай дэлхий аашаа өөрчлөөд удаж байна. Уул усаа түшиж, ургамал ногоогоо дагаж амьдардаг бидэнд даргын аашаас илүү хангай дэлхийн ааш хатуу тусах боллоо. Харин ч хүн малгүй дасан зохицох тухай асуудал цухас хөндөгдөж, байгальтай хатуу харьцсан зан үйлээ өөрчлөх тухай хүчтэй ярих боллоо. Цагаан барс жилийн зурлагад хуртай зун, өнтэй өвөл болохоор буусан байна. Гэвч байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийг хүн өөрчилж чадахгүй ч урьдчилан сэргийлж, бэлтгэлтэй байх нь айсуй гамшгийг аюул багатай гэтлэх нэгэн боломж билээ.
Морилон ирсэн жилийн босгон дээр монгол монголоороо үлдэх өрнүүн эрмэлзэл хүн бүрт буйг харуулсан үйл явдал тохиолоо. Өв соёл, үндэсний хувцасаа харийнханд алдахгүй гэхдээ монгол залуус сар шинээрээ өмнөх жилүүдээс илүүтэй дээлээрээ гоёв. Алтайн хязгаараас эхтэй хөөмийн урлаг, эрийн гурван наадам зэргээ урд хөршийн олз болгохгүй гэж залуус нэгдэн төрийн бус байгууллага ч байгуулж үзэв. Үр дүнд нь ЮНЕСКО-гоос хариу ирж, монголын соёлыг монголд нь үлдээхийг судалж үзэхээ амлалаа.
Хүн төрөлхтөн мянга мянган хаврыг угтаж, олон зуун жилийг алсалсан. Гэхдээ цаг хугацааны шинэ мөчлөг бүрийг шинэ мөрөөдөл, шинэ итгэл найдвартайгаар угтдаг. Цагаан барс жилийг ч мөн Монголын ард түмэнд тусаа өгч, тосоо дусаах сайхан жил байх болно хэмээн итгэж байгаа. 1206 онд Онон мөрний хөвөөнд анх Монголын тулгар төрийг байгуулан Тэмүүжинг Чингис хаанд өргөмжлөхөд улаан барс жил гарч байсан. Тэгэхээр Монголын төр барс жилтэй. Монголчууд барс жилд бахархалтай сайхан амьдрана гэж тэмүүлж явах ёстойгоос биш хэн нэгний шившсэн шооны нүхэнд итгэж амьдрах цаг биш. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэдэг. Барс жилийн баринтигтай үгс биелэлээ олог хэмээн айсуй жилийг аргадан өгүүлэхэд ийм буюу.
/"Мм" 2-р сарын 19/
Монголчууд бэлгэ дэмбэрлийг эрхэмлэж ирсэн ард түмэн. “Сайхан жил гарлаа. Ирж буй жилд бултаараа буян хишиг нь дэлгэрч, эсэн энхийн жаргал оршном буй за” хэмээн хэлэлцдэг нь ч ёс. Гэхдээ бэлгэ дэмбэрлээс гадна бодит ахуй гэж байдаг. Энэ талаас нь шинжин үзвэл монгол хүн бүрийн сэтгэл, итгэлд цагаан барс жил өөдлөн дээшлэх, өргөжин хөгжих сайхан цагийн үүд хаалгыг нээнэ хэмээсэн найдварын гал бадамлан асч байх шиг.
Улиран одсон “Харшлалт” хэмээх шороон үхэр жил монголчуудын хувьд тийм ч амар байсангүй. Үер ус, халдварт өвчин, зуд турхан гээд түмэн олны тэвчээр, төр засгийн бэлтгэлийг шалгасан олон үйл явдал шилээ шилээ даран өрнөв. Сүүлийн гучин жилд тохиогоогүй хатуу өвөл болж, нийт нутгийн гуравны хоёр нь цасан хунгарт дарагдан, хүн малгүй зутарч, шуурга даалгүй шургачиж унах дөхөв. Саяхан л 43 сая хүрлээ хэмээн хөөрцөглөж байсан малын тоо толгой гурван сарын дотор даруй хоёр саяар хорогдов. Энэ нь зун намаржин наадамлаж, найрлаж явсаар хадлан тэжээлээ хангалттай базааж аваагүй хөдөөгийнхөнд хатуухан сургамж болсны зэрэгцээ төр засагт малын гаралтай түүхий эдийн үйлдвэр хөгжүүлэхгүйгээр тоо толгойг өсгөх нь саваа бэлдээгүй байж саалиа халгиулан асгахын үлгэрийг санууллаа.
Засгийн газраас 2009 оныг “Үйлдвэржүүлэлтийн жил” болгон зарласан ч ноолуур, нэхий эдлэлийн хэдэн үйлдвэрийг эс тооцвол өнгөрсөн жилд мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлодог үйлдвэрийн тоо төдий л нэмэгдсэнгүй. Ер нь мал аж ахуйн түүхий эдийн үйлдвэр гээд ярихаар малчдын гар дээрээс арьс шир авч угаагаад гаргах дамжлага төдийхнөөр хэмжигддэг хэвээрээ. Аливаа түүхий эд эцсийн бүтээгдэхүүн болж байж өндөр үнэд хүрдэг бол түүхий арьс шир хоногийн хоол залгуулах төдий. Чухам хоногийн хоолоо аргацааж ядан яваа үйлдвэртэй улсад олон мал дараа болно уу гэхээс ашиг өгөхгүйг улирч буй жил бидэнд хангалттай нотлов.
Нөгөөтэйгүүр намартаа хэдэн тэвш өвс хурааж тавиад өвөлжингөө түүнийгээ түлш гарздан хөдөөгүүр тараах байдлаар өвлийг давдаг байдлаа өөрчлөх цаг болжээ. Чухамдаа малын эрүүл ахуйг төрийн хатуу бодлогоор анхаарахгүй бол мал эмнэлгийн үйлчилгээ байхгүйгээс гууранд цоорсон арьс, бруцеллёзтой сүү, эрүүл ахуйн баталгаагүй махыг гадныхан нэг нүдээрээ ч харахгүй байна. Малаа чанаржуулж, малчдынхаа амьжиргааг дээшлүүлэн баргийн зуданд барьц алддаггүй болгохын тулд энэ хоёр асуудлыг л эн түрүүнд шийдэх хэрэгтэйг үхэр жилийн зуд үнэхээр тодорхой хэлж өглөө. Гэхдээ аливаа зүйл өөрийн цаг хугацаатай, үе давтамжтай. Өдөр шөнө ээлжилдэг шиг өвлийн дараа хавар, зовлонгийн дараа жаргал ирдэг. Мал нь хорогдсон ч чанаржиж, малчид туйлдсан ч тэвдэх цагт тэвнээр тусалсан түмнийхээ итгэл, сэтгэлээр тэнхэрч, хахир хүйтэн өвлийг мэнд давсандаа өегшиж байна. Тиймээ, дэлгэр нутагт минь хавар ирсэн шиг дэвжих төрд маань зөв бодлого, дээдлэх түмэнд минь тэгш амьдрал заяана. Энэ бол барс жилд дайх бас нэгэн үг.
Хулжиж одсон үхэр жил монголчуудын хүсэн хүлээсэн олон үйл явдлын учигийг тайлсан жил болсон гэж хэлж болохоор. Говийн ганц айл, цагаан зээрийн нутаг байсан Оюу толгойн ашиглалт энэ оноос эхлэх нь. Арав гаруй жилийн өмнөөс анхны хайгуул хийгдэж, тав зургаан жилийн турш хөрөнгө оруулалтын гэрээндээ хүлэгдэж байсан ил уурхай өнөөдөр жинхэнэ утгаараа Монгол түмний хувь заяаг атгаж байна. Магад ганц Монгол биш дэлхий нийт энэ товцог тойрсон яриа хөөрөө, явдал суудлыг сонирхон, сониучирхан харж байгаа гэхэд нэг их буруудахгүй биз. Манай улсын “саалийн ганц үнээ” гэгдэх Эрдэнэтээс гурав дахин нөөцтэй буюу тодруулбал, 1000 орчим тонн алт, 32 гаруй сая тонн зэсийн нөөцтэй гэх энэ ордын чиглэсэн эхний цуваа хэдийнэ өмнө зүг хөдлөөд буй.
Монгол Улсын төв болон өмнөд хэсэгт орших 62 мянган хавтгай дөрвөлжин км энэ талбайд ил болон далд уурхай, хайлуулах үйлдвэр, түүнийг эхлүүлэхэд шаардлагатай барилга угсралт, зам харгуй, эрчим хүч, дамжуулах шугам гээд олон тооны ажил гүйцэтгэлээ хүлээж байна. Дэлхийн жишигт нийцсэн энэхүү уурхайг дагаж тийм түвшний техник технологи нэвтэрнэ. Товчхондоо блокчлох буюу газар хөндийлөх аргаар Монголчууд үүцээ задлах юм. Энэ нь манайх шиг ил уурхай хөгжүүлсэн улсад анхны бөгөөд цоо шинэ алхам болно. Оюутолгой зөвхөн Оюутолгойгоор хязгаарлагдахгүй. 100 хувь төрийн мэдэлд байгаа Тавантолгой орд энэ оны эхний хагаст багтан эдийн засгийн эргэлтэд орно. Том ордуудыг дагаад жижигхэн Монголд олон ажлын байр шинээр бий болно. Ажил хийвэл ам тосддог шиг ажилгүй хэмээн бүртгэгдээд буй 130 гаруй мянган иргэн амьжиргаатайгаа залгах сайхан үүд нээгдэж байна.
Түүнчлэн бидний идэх талх, өмсөх хувцас болдог экспортын гол бүтээгдэхүүн алт зэс дэлхийн зах зээл дээр ханш сайтай байгаа гэх сайхан мэдээ чих мялааж байгаа. Хэсэгтээ хуйсагнасан хямралын салхийг мэнд гэтэлж, цагаан барс жилд элбэг дүүрэн байх тохиол биднийг тосож байна гэсэн үг. Олны санал шүүмж, зөв бурууг тунгааж буй шүүлтүүр дор он дамжин өртөөлж буй Хамтарсан Засгийн газар энэ оныг бизнесийн орчинд шинэтгэл хийх жил хэмээн зарлачихсан байнаа. Энэ бүхний дүнд ажилгүй хүний тоо багасах, ажил хийгээд авдаг хэдийнх нь тоо үржих нь лавтай. Босгоё бүтээе гэсэнд нь босго болдог хүнд суртал ч арилна хэмээн олон хүн найдаж буй. Гагцхүү бодол бүхнээсээ боломж олж, боломж бүрээ бодит ажил болгох орчин нөхцөл бүрдүүлж өгөөсэй төр засагт хүргэх удаах үгсийг төмөр барс жилд дайж байна.
Дэлхийн хүн ам арвай буудай шиг өсч, зургаан тэрбумыг даваад буй. Тиймээс хүн нэмэгдвэл хүнс нэмэгдэнэ гэдэг утгаараа өсөн үржиж буй энэ олон “ходоод”-ыг хэрхэн хоолтой ундтай байлгах вэ гэдэг асуудал өнөөдөр олон оронд, ялангуяа Азийнханд тулгамдаж байгаа. Манайх шиг цөөн хүн амтай улс одоохондоо нэгнийгээ “хоолны сав” хэмээн адлах дээрээ тулаагүй ч өдрөөс өдөрт нэмэгдэж буй түүхий эд, бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд өөрийн эрхгүй нэрмүүлж байгаа.
Харин өмнөх Засгийн газраас залгамжилсан Атрын гуравдугаар аяны эхний хоёр жилийн үр дүн бидэнд эх орныхоо хөрсөнд ургуулсан тариа будаагаар хэрэгцээгээ өөрсдөө бүрэн хангаж чадна гэсэн итгэлийг авчирсан. Аяны гурав дахь жил болох энэ онд хил дамжин гурил, ногоо ганзагалж ирэхийн зовлон бүрмөсөн арилах учиртай. Гараа сайн бол бариа сайн гэдэгчлэн эхний ээлжинд монголчууд идэх талх, тарих төмсөө өөрсдөө базааж, хэрэглэж чадаж буй нь бүх хэрэглээгээ бие даан бэлтгэж, илүүг нь экспортлодог болох хожмын өдөр ойрхон байгааг харуулж байна өөдрөгөөр харж болохоор байна.
Үхэр жилд монголчууд 60 гаруй мянган шинэ иргэнээр бүл нэмжээ. Энэ бол дээш заалттай тооны хамгийн эрхэм нь. Барс жилийг хэдийгээр нялхаст хатуу, нярайлж хуримлахад тохиромжгүй хэмээн зарим зурхайч айлдаж байгаа ч “жилийн өнгө хүндээ” гэдэг. Тэгээд ч дэлхийд цуугаа дуурсгасан олон алдартан энэ жилд мэндэлсэн байдаг. Мухар сүсэгт хөтлөгдөлгүй хүн бүр зөвхөн өөрөө өөртөө итгэж, Монгол Улсын хувьд бүтээн байгуулалтдаа голлон анхаарвал бид хөгжин дэвшихэд ойрхон байна. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ ч гэж ярьдаг.
Жил бүрийн өнгөнд монголчууд дэлхий дэлэгнэсэн, дэнж хотойсон жил болоосой хэмээн залбирч наманчилдаг. Гэсэн хэдий ч хангай дэлхий аашаа өөрчлөөд удаж байна. Уул усаа түшиж, ургамал ногоогоо дагаж амьдардаг бидэнд даргын аашаас илүү хангай дэлхийн ааш хатуу тусах боллоо. Харин ч хүн малгүй дасан зохицох тухай асуудал цухас хөндөгдөж, байгальтай хатуу харьцсан зан үйлээ өөрчлөх тухай хүчтэй ярих боллоо. Цагаан барс жилийн зурлагад хуртай зун, өнтэй өвөл болохоор буусан байна. Гэвч байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийг хүн өөрчилж чадахгүй ч урьдчилан сэргийлж, бэлтгэлтэй байх нь айсуй гамшгийг аюул багатай гэтлэх нэгэн боломж билээ.
Морилон ирсэн жилийн босгон дээр монгол монголоороо үлдэх өрнүүн эрмэлзэл хүн бүрт буйг харуулсан үйл явдал тохиолоо. Өв соёл, үндэсний хувцасаа харийнханд алдахгүй гэхдээ монгол залуус сар шинээрээ өмнөх жилүүдээс илүүтэй дээлээрээ гоёв. Алтайн хязгаараас эхтэй хөөмийн урлаг, эрийн гурван наадам зэргээ урд хөршийн олз болгохгүй гэж залуус нэгдэн төрийн бус байгууллага ч байгуулж үзэв. Үр дүнд нь ЮНЕСКО-гоос хариу ирж, монголын соёлыг монголд нь үлдээхийг судалж үзэхээ амлалаа.
Хүн төрөлхтөн мянга мянган хаврыг угтаж, олон зуун жилийг алсалсан. Гэхдээ цаг хугацааны шинэ мөчлөг бүрийг шинэ мөрөөдөл, шинэ итгэл найдвартайгаар угтдаг. Цагаан барс жилийг ч мөн Монголын ард түмэнд тусаа өгч, тосоо дусаах сайхан жил байх болно хэмээн итгэж байгаа. 1206 онд Онон мөрний хөвөөнд анх Монголын тулгар төрийг байгуулан Тэмүүжинг Чингис хаанд өргөмжлөхөд улаан барс жил гарч байсан. Тэгэхээр Монголын төр барс жилтэй. Монголчууд барс жилд бахархалтай сайхан амьдрана гэж тэмүүлж явах ёстойгоос биш хэн нэгний шившсэн шооны нүхэнд итгэж амьдрах цаг биш. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэдэг. Барс жилийн баринтигтай үгс биелэлээ олог хэмээн айсуй жилийг аргадан өгүүлэхэд ийм буюу.
/"Мм" 2-р сарын 19/
